Qolandan Fərata qədər: Yaxın Şərq üçün güclərin yeni xəritəsi

Bəşər Əsədin 2024-cü ilin dekabrında devrilməsindən sonra Suriya yenidən xarici güclərin rəqabət meydanına çevrilib. İsrail rejiminin cənubda birbaşa müdaxiləsindən və strateji ərazilərin işğalından tutmuş Qərb ölkələrinin hərbi və kəşfiyyat mövcudluğuna qədər, ölkə indi tam parçalanma təhlükəsi ilə üz-üzədir.

Bəşər Əsəd hökumətinin dekabr 2024-cü ildə müxaliflərin irəliləyişi nəticəsində devrilməsi Suriyanın siyasi və hərbi strukturlarını çökdürdü. Keçmiş prezidentin Moskvaya qaçması və Əbu Məhəmməd Culani rəhbərliyində müvəqqəti hökumətin qurulması ölkəni regional və beynəlxalq güclər arasında çoxqütblü bir səhnəyə çevirdi.Dəməşqdəki səlahiyyət boşluğu genişmiqyaslı xarici müdaxilələr üçün zəmin yaratdı; şimaldan Türkiyə və ABŞ, cənubdan isə İsrail rejimi, Quneytərə və Dəməşq ətrafına qədər.

Xarici müdaxilələr: Proksi müharibəsindən demoqrafik dəyişikliklərə qədər

Suriya böhranının 2011-ci ildən bəri xarici müdaxilələr əsas sabitlik pozucusu kimi çıxış edib. Məsələn, 2024-cü ilin noyabrında silahlı terrorçular Hələb vilayətinin qərb kəndlərini ələ keçirərək 50-dək əraziyə irəliləmiş və Hələb şəhərini mühasirəyə almaq, əsas magistral yolları bağlamaq niyyətində olmuşlar – bu əməl açıq şəkildə xarici koordinasiya ilə həyata keçirilib. Bu hücumlar Suriya iqtisadiyyatının paytaxtını hədəfləyərək yalnız infrastrukturu məhv etməyib, həm də ölkə iqtisadiyyatını iflic etməyə yönəlmiş geniş strategiyanı ortaya qoyub.

Analitik baxımdan, bu müdaxilələr “proksi müharibəsi” çərçivəsində qiymətləndirilə bilər. ABŞ sanksiyalar və müxalif qruplara dəstək vasitəsilə “Qərbin arzuladığı hökumət” ssenarisinin ilkin mərhələsini həyata keçirib. Türkiyə isə şimalda hərbi əməliyyatlar apararaq təhlükəsiz zonalar yaratmağa çalışır ki, bu da faktiki olaraq demoqrafik dəyişikliklər və ərazilərin işğalına gətirib çıxarıb.

Bu planlar Suriyanı bütün regional ölkələr üçün ciddi xəbərdarlıq meydanına çevirib; xarici müdaxilə yalnız sərhədləri pozmur, həm də milli kimliyi təhdid edir. İqtisadi nəticələr dağıdıcıdır: sanksiyalar və infrastruktura edilən hücumlar Suriya iqtisadiyyatını çökmə həddinə gətirib və 600 mindən çox insan həlak olub – qurbanlar isə Qərb və İsrail silahları ilə məhv edilib.

Bundan əlavə, xarici dövlətlərin “Təhriri-Şam” kimi vəhabi qruplara maliyyə dəstəyi əlavə mürəkkəblik qatır. Bu dəstəklər böhranın ilk illərindən başlayaraq Suriyanı məzhəb əsaslı münaqişə meydanına çevirib. Analitiklər bildirirlər ki, əgər bu müdaxilələr olmasaydı, daxili böhran tezliklə sabitliyə yönələrdi, lakin xarici güclər müharibəni uzadaraq Qərb Asiyasının xəritəsini yenidən tərtib etməyə çalışırlar.

Nəticədə, Suriya bu gün yalnız hərbi təhdidlərlə deyil, həm də kimlik böhranı ilə üzləşir; milli birlik xarici müdaxilələrin kölgəsində əriməkdədir.

İsraildən Suriyanın cənubunun işğalı: Qolandan Suveydaya qədər

İsrail rejimi Dəməşqin devrilməsindən sonra Suriyanın cənubunda təsirini genişləndirmək üçün sabitsizlikdən istifadə etdi. Hərbi və logistika infrastrukturlarını məhv etmək məqsədilə Dəməşq, Laziqiyə və Tartus üzərində genişmiqyaslı hava hücumları həyata keçirildi.

İsrail Suriyanın cənubunda 800 kvadrat kilometrdən çox ərazisini işğal edərək, Suveyda kimi druzi bölgələrinə müdaxilə etməklə “daimi tampon zona” yaratmağa çalışır. Bir çox analitiklər bu addımı Suriyanın parçalanması və İsrailin Şamda mövqeyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan addım kimi qiymətləndirirlər.

Qərb ölkələrinin rolu: NATO qüvvələrinin Yaxın Şərqə qayıdışı

Suriya təhlükəsizlik strukturlarının çöküşündən sonra ABŞ, Fransa və Britaniya kimi Qərb ölkələri öz mövcudluğunu artırıb. Hesabatlara görə, ABŞ xüsusi qüvvələri şimal-şərqdə yerləşdirilib, Suriyanın Demokratik Qüvvələrinin (SDF) nəzarətində olan ərazilərdə isə birgə kəşfiyyat bazaları qurun.

Bu mövcudluğun məqsədi İran və Rusiyanın təsirini əngəlləmək, həmçinin neft resursları və İraqla sərhəd keçidlərinin üzərində nəzarəti təmin etməkdir.

Suriyanın parçalanması: Qərb və İsrail üçün arzu olunan ssenari

Regional analitiklər hesab edir ki, Suriyada mövcud böhran yalnız vətəndaş müharibəsinin nəticəsi deyil, həm də xarici güclərin ölkəni parçalamaq üçün uzunmüddətli planının nəticəsidir.

Şimalda kürd muxtariyyəti, cənubda druzi bölgəsi və mərkəzdə Culani rəhbərliyində müvəqqəti hökumətin yaradılması Suriya faktiki olaraq üç hissəyə bölünüb.

İsrail və Qərb bu parçalanmış quruluşu dəstəkləyərək Dəməşqdə güclü mərkəzi hökumətin bərpasının qarşısını almağa çalışır.

Suriyanın gələcəyi: Müqavimətdən yenidənqurmaya qədər

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Suriyanın ərazi bütövlüyünün tam çökməsi barədə xəbərdarlıq etsə də, ölkə insan faciəsi, geniş miqyaslı miqrasiya və həyati resurs çatışmazlığı ilə üzləşib.İran və Rusiya Suriya sabitliyinin və birliyinin bərpasını dəstəkləməyə davam edir, lakin genişmiqyaslı xarici qüvvələrin mövcudluğu bu məqsədə çatmağı çətinləşdirir.Analizlər göstərir ki, əgər mövcud vəziyyət davam edərsə, Suriya onilliklər boyu yarım-dövlət strukturları və xarici müdaxilələrlə qarşı-qarşıya qala bilər.