Hayat Ağacının İran Sanatındaki Sembolik Konumu

5 Mart günü ağaç dikme günüdür. İran takviminde bu günden itibaren bir hafta boyunca doğal kaynaklar haftası sayılır.

İran'da kutlanan doğal kaynaklar haftasında bitkiler, fidanlar ve ağaçlar dikilir ve böylece onlara saygı duruşu gerçekleştirilir.  Binlerce yıl içerisinde  İran halkı, bu günlerde  çim ekmektedir. Böylece resmen Nevruz bayramı kutlamaları başlamaktadır. Sohbetimizin devamında  bu kez de hayat ağacının  İran sanatındaki konumunu ele alacağız.

 İran'da ağaç dikme günü  5 Mart'a tekabül eden  15 Esfend günü  ağaç dikme günüdür. İnsanlar bu günlerde  parklara ve ormanlara ve şehrin etrafındaki bölgelere akın ederek  fidanlar ekerler.  İranlılar her sene  ağaçlar dikerek  yeni yılı karşılamaya başlarlar.  Aslında ilkbaharın eşiğinde bu sembolik girişim  hayatı yeryüzüne geri kazandırmıştır.   Böyle bir günde  çoğu İran parkları ve yeşil alanlarında  bedava olarak fidanlar halk arasında dağıtılmaktadır.

Çoğu dünya ülkeleri  ağaç dikme gününü değerli sayıp böyle bir günde  ağaç ve fidan dikmeye teşviklerde bulunurlar.   Tabii ağaç dikme tarihi her ülkenin  iklimine uygun olarak değişir. Bu bağlamda    ağacın ve fidanın gelişmesi ve büyümesi için en uygun zaman dilimi seçilir.   İran'da ağaç dikme,  milli ilgi ve tarihi gelenekler ile beraber gelir.   Tarih de  antik İranlıların  kimi özel şenliklerinde ve etkiliklerinde  ağaç diktikleri ve tarım ve toprağa odaklandıklarını göstermektedir. 

Dünyanın farklı dinleri ve kültürlerinde de  ağaç ve ağaç dikmenin özel konumu vardır.  İslam dini,  insanları ağaç dikmeye davet etmiş ve bu hususta teşvik de yapmıştır. Kimi din büyüklerinin de ağaç dikmeyi meslek edindiği belirtilmiştir.  İmam Ali as  ise Medine şehrinde  tarımla uğraştığı dönemde büyük hurma bahçelerine sahip olmuş ve sonunda da onları Allah yolunda vakfetmiştir. 

Peygamber Efendimiz  Hz. Muhammed saa ise bu hususta şöyle buyurmaktadır:"   Birisi ağaç dikerse veya tarımcılık yaparsa, ardından insanlar, kuşlar, hayvanlar bu ağaç ve tarım ürünlerinden yararlanırsa  bu onun için sadaka sayılır.  "

 Din büyüklerinden nakledilen başka bir rivayette şöyle anlatılmaktadır:"  Ağaç diktiğiniz sırada kıyamet koparsa bile bundan vazgeçmeyin. "

İşte bu rivayetler  ve din büyüklerimizin  vurgusu ağaçların önemini ve doğanın korunmasının zaruri olduğunu gösteriyor. 

 İnsan ve ağacın birlikteliği tarihi yaratılışın başına kadar uzanmaktadır.  Bu bağlamda   hayat ağacı dünya genelinde en değerli ağaçlardan biri olarak  efsanelerde ve kültürlerde yer almaktadır.    Ağaçların her sene kışın neredeyse ölüp ilkbaharda canlanması  doğanın bir başka  güzel yanlarındandır.  İnsanlar ise bu durumun devamlı olduğunu görünce  ülkücü zihniyeti çerçevesinde  sonsuzluk ve monotonluk karşıtlığı olarak  hayat ağacı kavramını yaratmışlardır. 

Görünüşe göre İran'da hayat ağacının konumu  Mezopotamya kültürü etkisi altında ortaya çıkmıştır. Ancak  İran'ın Güneyindeki Kerman eyaletinde Ciroft bölgesinde bulunan  tarihi eserler,  hayat ağacının  eskiden beri  İran platosu kültürünün bir parçası olduğunu gözler önüne sermiştir.   Hayat ağacı, çok dallı ve budaklı bir ağaç olarak sembolik bir şekle sahiptir.   Bu da insanların ve yeryüzündeki diğer varlıkların bir birine bağlı olduğunu göstermektedir.  Bu kavram  tüm varlıkların kökeninin bir olduğunu göstermeye çalışıyor. 

Eski mitler ve efsaneler,  hayat ağacını normal ağaçlar gibi  üçe bölmektedir.  Kökü, aşağıdaki dalları ve yukarıdaki  dalları.  Bu ağacın kökü  yer altının simgesi, aşağıdaki dallar  yeryüzünün sembolü ve yukarıdaki dallar da cennetin simgesidir.  Bunların her üçü de bir birine bağlıdır ve özel bir düzen içerisindedir.  Ayrıca hayat ağacının tamamı da tek bir köke sahip ve her şey bir birine bağlıdır. 

 Antik İran'da   hayat ağacı sembolü sık sık kullanılmış ve yer yüzünde varlıkların hayatının devamı simgesi olmuştur. Taht-ı Cemşid tarihi kompleksinden elde edilen  bulgular, İranlıların selvi ağacını  uzun hayatın sembolü olarak gördüğünü gösteriyor. Tabii  antik İranlılar arasında  ve mevcut çağda bile  ağaç ve su kutsal sayılmaktadırlar. Kimi köylerde bile  yaşlı ağaçların kutsal ve kutsanmış sayıldıkları görülmektedir. Bu ağaçlar özel olarak korunmaktadır. Halk arasındaki kimi sıradan düşüncelere göre bu ağaçlara bez parçaları bağlanır ve  dilekler yapılır. 

Ağacın  insan hayatındaki etkisi ve hayatın bekasındaki önemli rolü o kadar belirgin ki  farklı sanat dallarında da sanatkarlar tarafından özel ilgi duymuştur.   İran sanatında   tarihten önceden beri  hayat ağacı,   uzun ömür, güzellik ve yararlılığın simgesi olarak değer görmüş ve en güzel şekilde  çizilmiştir.   Aslında  İran sanatındaki  süslemeler   İran kültürünün  değerlerini günümüze dek taşımıştır.   Hayat ağacı sembolü ise İran sanatlarının çoğunda  özellikle de halı dokuma ve kumaşçılıkta sık sık ele alınmıştır. 

Hayat ağacının kutsallığı yüzünden, muhafızları da her zaman onun iki yanındadır. Bu muhafızlar gerçek veya efsanevi hayvanlar olabilirler. Resim ve motiflerdeki hayat ağacı koruyucuları arasında griffin, yabani keçisi, aslan ve benzeri hayvanlar yer alır. Bu bağlamda hayat ağacına ulaşmak için onun muhafızları ile savaşmak gerekir.

İran medeniyetinde temel bir fikir olan cennet fikri, iyilik ve kötülük ağacının ve cennetteki hayat ağacının varlığına olan inanç, İran halılarında görülebilecek diğer temalar ve motiflerdir. Bu halılarda servi ağaçları, söğüt ağaçları, çiçekli ağaçlar ve asmalar ile hayali ağaç tasvir edilmiştir. Çaharmahal Bahtiyari bölgesine ait halı çerçeve tasarımları  dört simetrik yönde ağaç motiflerinin tekrarı ile yapılmaktadır. 

Uzmanlar, ağaç motifleri ve temalarının ana kaynağının İran'ın güneydoğusundaki Kerman'daki "Raver" köyü olduğuna inanıyor. Bu temiz yürekli köylülerin zihninde, gökyüzünün cimriliği ve çöl topraklarının yetersiz kaynakları, her zaman yeşil alanlar ve yaylalar, canlandırıcı bahçeler ve su hayallerini kurdurtmuştur. Böylece bu insanlar kuru topraklarda yaşadıkları yüzünden her zaman hayal ettiklerini eserlerinde yaşamaya çalışmışlardır. Ağaç tasarımları, hem soyut hem de gerçek formlarda İran halılarına yansımıştır. Bazen tek ağaç halinde bazen birkaç ağaç halinde, bazen de insan ve hayvan motifleri ve desenleri ile beraber dokunmuştur.

Bahtiyarilere ait halıların da birçok ağacı tuğla birimlerinde görmek mümkün.  Her tuğla, söğüt, selvi, üzüm ve çiçekli ağaçlarla süslenmiştir. Beluç halıları ayrıca üzüm ağaçları ve selvi ve çok dallı ağaçların bulunduğu bahçe halıları ile süslenmiştir. 

Uzmanların bulguları ve araştırmaları, Selçuklu dönemindeki kumaş tasarımlarının, Sasani sanatından alınan motifler ve İslami temalarla bağlantısı olduğunu, tasarım ve yapı açısından daha hassas olduğunu göstermektedir..

Selçuklu döneminden elde edilen görüntülerin analizi, genel olarak kumaşlarda ağaç motiflerinin rolünün kavramsal kullanımının yanı sıra diğer rollerle birlikte kumaşların bileşiminde de önemli bir yere sahip olduğunu ve kumaş ürünlerin temel özelliği olarak tanındığını göstermektedir. 

Ayrıca İran'da kumaş dokumacılığının en önemli dönemi olan Safevi döneminde, kumaş üzerine bitki motifleri ve ağaçlar gerçek ve soyut bir şekilde yansıtılmıştır.

Bu kumaşları ikiye ayırmak mümkün: İlk olarak  küçük motifler ve desenler kullanılan Hace Gıyaseddin dönemine ait eserlerdir. Bu dönem eserleri  özel bir harmoniyi kumaşlara katmaktadır.  Hace Gıyaseddin Ali Nakşıbendi Yezdi İsfahan'da divan atölyesi müdürü olarak görev yapan ünlü bir dokumacı ve kumaş tasarımcısı idi. 

İkinci dönem, "Reza Abbasi" resim ekolü etkisindeki tasarımlardır.  Reza Abbasi ise Safevi döneminin en ünlü ressam ve hattatıydı. Bu ekole dayanarak ortada büyük bir motif çeşitliliği oluşturulmuş ve boşlukları doldurmak için alt motifler kullanılmıştır.

Ağacın kumaş mamulleri, halı ve görsel sanatlardaki rolü her zaman Cennet Bahçesini anımsatmış ve ilahi gücün, bilginin, bilgeliğin ve saygı duyulan iyiliğin somutlaşmasının bir sembolü olmuştur. Ayrıca İslami dönemde seccade tasarımlı halıların mihrap kısmının ortasında dallı yapraklı hayat ağaçları tasvir edilmiştir. 

Çağdaş dönemden bir örnek olarak bir örnekten bahsetmek istersek, sanat-mücevher endüstrisine değinebiliriz.  Hayat ağacının kadın takıları üzerindeki rolü günümüzde çok popülerdir. Bu değerli durum, güzelliğinin yanı sıra, kimilerine göre  iyi niyet ve pozitif enerjinin de simgesidir. Bu kesime göre bu durum onlara daha iyi bir ruh hali kazandıracaktır.