Şeyx Səfi və Səfəvi hakimiyyəti
Iyulun 25-ci günü, günəş ili ilə desək Mordadın dördüncü günü İranın rəsmi təqvimində İran və şiəlik tarixinin böyük arifi Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin anım günü kimi qeyd edilib
İranın ən böyük şahlıq sülalələrindən və dini hökmətlərindən olan Səfəvilər sülaləsinin xidmətlərini eləcədə Şeyx Səfiəddinin xidmətlərini nəzərə alaaq, İranın rəsmi təqvimində 25 iyulun şeyxsəfinin anım günü adlandırılması məqsədəuyğundur. Bu mühüm hadisəni 25 iyulda dördündə qeyd etmək üçün uyğun gün. Mordadın 4-ü(25 iyul), İranda ən yaxşı hava şəraiti olan böyük və gözəl əyalətlərdən biri olan Ərdəbil vilayəti üçün xüsusi yer tutur. Bu gün I Şah İsmayılın Səfəvi ,Səfəvi hökumətini qurduğu günə təsadüf edir. xalis islami fikri əsaslara və Əhli-beyt məktəbinə məhəbbət əsasında qurulan ilk hökümət sayılır səfəvi höküməti.
Tarixi sənədlərə görə, Səfəvilər sülaləsi hicri 907-ci il (miladi 1591) iyul ayının 25-ci günündə İslamdan sonra ən nüfuzlu və mühüm İran sülalələrindən biri kimi qurulmuşdur. Təxminən 900 ildən sonra İranın mərkəzləşmiş hökumətə çevrildiyi Səfəvilər dövründə biz İranda elmi yeniliklər, gözəl və qəribə memarlıq görürük. Belə ki, İran alimləri dünyada tanınıb hörmət qazanırlar. Bu dövrdə hər birinin öz peşəsində üslubu, düşüncəsi olan çoxlu alim və ariflər olmuşdur ki, bu alimlərin əsərləri, onların dühası hələ də dünyada tayı-bərabəri yoxdur.
Şeyx Səfiəddin Ərdəbili kimi tanınan Safiəddin Əbülfəth İshaq Ərdəbili İran Səfəvilər sülaləsinin böyük əcdadıdır və Səfəvilər sülaləsi də adını ondan götürüb. O, Ərdəbildə zaman keçdikcə çoxlu ardıcıllar qazanmış Səfəvi monastırının banisi olub. Şeyx Səfi, mistik və şair, miladi 1252-ci ildə gözəl Ərdəbil şəhərində anadan olmuşdur. Ərdəbil İranın şimal-qərb hissəsində yerləşir.
Şeyx Səfinin atası və əcdadları Ərdəbilin Kəlxoran yaxud Kəhrəlan kəndində əkinçiliklə məşğul olurdular. Atasının adı Əminəddin Cəbrail idi və rəvayət olunur ki, əkinçiliklə əldə etdiyi sərvət və mal-dövlətə baxmayaraq, o guşəneşinlik yəni xəlvətliyə düşkün idi. Səfiəddin atasının ardınca rəsmi elmlərin əsaslarını öyrənərkən təqva və qənaət həvəsi tapmış, oruc tutmağa, gecələr oyaq qalmağa, Quranı əzbərləməyə yönəlmişdir.
Səfiəddin 20 yaşına çatdıqda və öz şəhərinin alimlərinə ehtiyacı qalmadıqda, ona yol göstərəcək qoca axtarır və Şeyx Nəcibəddin Bozğuş Şirazinin Şirazda təsəvvüf dərnəyi olduğunu eşidəndə, Şiraza getdi. Amma oraya çatanda Şeyx Nəcibəddin dünyasını dəyişmişdi. Şeyx Səfi bir müddət o dövrün məşhur şeyxləri Şeyx Rüknəddin Beyzəvi və Əmir Abdullahın müridləri çevrəsinə qatıldı və Əmir Abdullah onu o dövrün məşhur arifi Şeyx Zahid Gilani kimi tanınan Şeyx Tacəddin İbrahim marağlanmağa şağırdı. Şeyx zahid İranın şimalında Gilan bölgəsində yaşamışdır Şeyx Səfi Gilan bölgəsindəki həmin kəndi axtarıb tapmaq üçün dörd il vaxt sərf etdi ,Şeyx səfi Şeyx Zahidin vəfatına qədər yəni 25 il müddətində onun müridi olmuşdur. Bu dövrdə Səfiəddin o qədər etimad və hörmət sahibi oldu ki, şeyx zahidin kürəkəni oldu və müəllimi vəfat etdikdən sonra Şeyx Zahid Gilaninin yerinə keçdi. Bir müddət sonra, mövqeyinin gücü ilə Səfiəddin uzun illərdən sonra öz doğulduğu şəhərə qayıtdı. Ərdəbil, oradan ayrıldığı kimi, hələ də əsas yollardan uzaqda olan kiçik bir şəhər idi. Bu vaxtdan etibarən Ərdəbil Zahidiyyə Təriqətinin mərkəzinə çevrilir.
Səfiəddin uşaqlıq və yeniyetməlik illərini keçirdiyi əcdadlarının şəhərinə bağlı olsa da, Ərdəbilə qayıtmaq əslində daha böyük məqsədlər güdürdü. Ərdəbil heç kəsdə həssaslıq oyatmayan kiçik bir şəhər idi, üstəlik, ona çatmaq da asan deyildi. Ərdəbil şəhər üçün qoruyucu qala rolunu oynayan dağlar, meşələr və keçilməz bataqlıqlarla əhatə olunmuşdu.
Safiəddinin növbəti addımı ilk addımdan daha önəmli idi. Bir neçə il sonra Səfiəddin oğlu Sədrəddin Musanı özünə canişin və rəhbər seçdi. Təriqətdə qeyri-adi seçim, liderin müəyyən edilməsi meyarlarını liderliyin atadan böyük oğula keçməsinə dəyişdi. Bu yolla Səfiəddin ailəsində Təriqət rəhbərliyi irs olaraq qaldı. Məhz bu vaxtdan zahidiyə şeyxsəfinin adı ilə “Səfəviyyə” adlandırılmışdır.
Ərdəbilə qayıtmasının əvvəlində Səfinin atasının mirası olan kiçik bir ferması var idi. Lakin zahid irsi Səfi təriqətini genişləndirmək və təsir dairəsini artırmaq üçün əlverişli mövqeyə qoydu. Yavaş-yavaş, ardıcıllarının sayının artması ilə bir çox mülklər də onun monastırına həsr edildi, belə ki ölümü zamanı mülkləri iyirmidən çox kəndə çatdı. Bütün bunlarla yanaşı, Monqol hökmdarları və onların məmurlarının sufiliklə marağlanması da ona hökumətdəki ünsürlərin dəstəyini qazandırdı. Onun dövlət xadimləri və padşahlar üzərində təsiri o qədər böyük idi ki, Monqol elxanı Əbu Səid Bahadur Xan dəfələrlə onun ziyarətinə gedib, hörmətini göstərib.
Şeyx Səfi zəngin və getdikcə artan gəlirlərini kasıbların, sufilərin və tərəfdarların ehtiyaclarının ödənilməsinə və İranının hər yerində Səfəvi təriqətinin təbliğat şəbəkələrinin genişləndirilməsinə sərf edirdi. Bununla yanaşı, Şeyx Səfi tikinti və abadlıq, xalqın rifah səviyyəsinin yüksəldilməsi ilə çox maraqlanırdı. Məscid, hamam və bu kimi qeyri-kommersiya binalarının tikilməsi bu marağın bariz göstəricisi idi. Bu yanaşmanın ən mühüm nəticəsi Səfəvilər sülaləsinin davamçılarının və aşiqlərinin sayının artması idi. Səfiəddinin ömrünün sonundakı bu ardıcıl və dostların sayı o qədər idi ki,elxanı hökmüdarı Əmir Çoban ilə söhbətində açıq-aydın deyirdi ki, mənim ardıcıllarımın sayı monqol qoşunlarının sayından çoxdur.
Öz zamanında xalq arasında şeyxə ehtiram bəslənmiş, o dövrün insanları onu Pir və Rəhnamə(yol göstərən) kimi qəbul etmişlər. Deyilənə görə, Şeyx Səfiuddin Ərdəbilinin təsəvvüf və dini mövqeyi uzun illər ondan elm və təsəvvüf öyrənmək üçün çoxlu tələbələrin onun yanına gəlməsinə səbəb olub. Şeyx Səfinin dərs dediyi 30 ildə 100 mindən çox insan yetişdirdiyi deyilir.
Şeyx Səfidən çox əsər qalmamışdır, lakin tarix və tarixi kitablardan göründüyü kimi, onun dini elmlərlə yanaşı, şeirləri də qalmışdır. Şeyx Səfidən İranın gilan ləhcəsində , fars və Azərbaycanca bir neçə beyt şeir qalıb. Şeyx Səfiyə aid olan azərbaycan dilində bir şeir divanı yadigar qalıb ki, bu da ədəbiyyat sevərlərin diqqıtini çəkmişdir.
Bilmək yerinə düşər ki, şeyx Safiyə , elxanilər hökmüdarı Sultan Məhəmməd Olcaytu (Xudabəndə adı ilə tanınır) ona hər cür hörmətlə yanaşırmış. Deyilənə görə, bu Monqol elxanı Sultaniyyə şəhərinin tikintisini bitirdikdən sonra , dövrün şeyxlərini və alimlərini də qonaqlığa dəvət edir. Onlar yemək gətirəndə Səfiəddin Ərdəbili və Əla əd-Dövlə Simnani Sultanın hər iki tərəfində oturmuşdular. Səfiəddin yemək yemədi, amma Əla əd-Dövlə yemək yedi. Sultan yeməyimiz haramdısa Əladduleh niyə yemək yedi? Səfiəddin cavab verdi: “Əla əd-Dövlə dənizdir; Dənizi heç nə çirkləndirmir. Əla əl-Dulə də dedi: Səfi şahbazdır, hər bir ova meyillənmir. Bu marağlı əhvalat sufi əsərlərində təkrar qeyd edilmişdir.
Səfiəddin getdikcə zəiflədi o ömrünün sonlarında çoxlu oruc tutması və heyvan mənşəli yeməklərdən çəkinməsi səbəbindən tez-tez xəstələndi. Ömrünün sonunda o, demək olar ki, tamamilə yeməyi dayandırmışdı və sadə yeməklərdən başqa heç nə boğazından aşağı düşmürdü. Bununla belə, dini vəzifələrini yerinə yetirməkdə mümkün qədər çalışqandı. Bundan əlavə, onun monastırı kasıbların yemək yeri, zəif və kasıbların sığınacağı idi ondan sonrada həmin xanqah ehtiyaclı və dərvişlər üçün sığnacaq yer idi.
Şeyx Səfi ömrünün son günlərində müsəlmanların ən mühüm əməllərindən olan Həcc ziyarətini yerinə yetirmək üçün Ərəbistana və Məkkə şəhərinə getdi. Amma bu səfərdən qayıdan kimi xəstələndi və on iki günlük xəstəlikdən sonra 85 yaşında Ərdəbildə vəfat etdi.
Onun övladları, xüsusən də Səfəvi padşahları sonralar Səfəvi təriqətinin davamçılarının köməyi ilə İranda hakimiyyəti ələ keçirərək, xalis islami fikri prinsiplərə və Əhli-beytə sevgiyə əsaslanan milli və mərkəzləşdirilmiş bir hökumət qura bilmişlər. onun məzarı üzərində əzəmətli bir abidə ucaltmış, bu abidə hazırda Şeyx Səfiuddin Ərdəbilinin məqbərəsi kimi tanınan və İranın əzəmətli tarixi abidələrindən sayılır.
