Ауғанстанға қарсы 20 жылдық  басқыншылықтың салдарын Ауғанстан мен Иран сарапшыларының көзқарасы бойынша талқылаймыз.

АҚШ-тың Иран мен Қытайдан бастап Ресейге, Орталық Азияның кейбір елдеріне, тіпті Пәкістанға дейін Ауғанстанның көршілес елдерінің маңызды бөлігімен ашық және жасырын қиындықтары бар. Батыс сараптау орталықтарының көзқарасы бойынша, Ауғанстан Америка бұл елдерді қауіпсіз емес ету арқылы олар үшін елеулі қиындықтар тудыра алатын мемлекет. Сондықтан, қазіргі мәлімдемелерге қарамастан, америкалықтар ауған дағдарысының шешімін іздемейді. Керісінше, олар оны айналасындағы аймақтарды осал ету үшін әрекеттенуде. АҚШ-тың Ауғанстанда «басқарылған хаос» саясаты бар, сондықтан Ауғанстан қазір тұрақсыз, ал АҚШ бұл толқуларда Иран, Ресей және Қытайға зиянын тигізетін мақсаттарды көздейді. Орталық Азияға экстремизмді таратуы мақсаттың бөлігі болу мүмкін. Өйткені американдықтар кейде дағдарыс туғызады, кейде дағдарысты шешеді, кейде дағдарысты басқарады.

Иранның Кабулдағы бұрынғы елшісі Аболфазл Захрвандтың пікірінше, АҚШ-тың Ауғанстаннан шығуына байланысты бұл елде билік вакуумы пайда болды және орталық үкімет бар вакуумды толтыра алмады және бұл жағдай маневр Талибанның аймағын кеңейтіп, тереңдете түсті. Талибан қозғалысы күшейе түскен сайын үкімет оқшауланды. Американың Ауғанстаннан шығуы мәселесіне қатысты америкалықтардың Ауғанстанға кету үшін келмегенін, бірақ олар өздерінің елде қалу формасын өзгерткенін айтып өту керек. АҚШ-тың жоспары – Ауғанстанды бөліп, бұл елде азаматтық соғыс тудыру. АҚШ Ауғанстанды бағаламайды, бірақ оның мақсаты – Иран, Қытай және Ресейге қысым көрсету үшін аймақта геосаяси өзгерістер жүргізу. Ауғанстан халқы Американың аймақтық стратегиясының бірінші құрбаны екенін білуі керек. АҚШ Ауғанстанды тәкфирлік қозғалыстардың орталығына айналдыруды көздеп отыр, ал Талибан Америкаға тәуелді. Ауғанстанда тәліптер билікке ие болса, бұл елдің ыдырау қаупі өте жоғары, ал Ауғанстан ыдырап кетсе, ең үлкен қауіп Қытай, Ресей және Иранға төнеді.

Ауғанстан парламентінің бұрынғы мүшесі Сейед Жамал Факури Бехешти де америкалықтар Ауғанстанға шабуыл жасап, алдамшы ұрандар айтып, өздерін құтқарушы ретінде көрсету арқылы жиырма жыл бойы болғаннан кейін елді қиын жағдайда тастап кетті деп санайды. АҚШ-тың шабуылы кезінде Ауғанстанда тек Талибан тобы ғана әрекет етті, ал бүгінде бұл елде жиырма жыл болғаннан кейін Кандагар, Газни, Гильменд, Герат және Ауғанстанның басқа да аймақтарында 20-дан астам лаңкестік топ белсенді әрекет етуде. Ауғанстан парламентіндегі Герат провинциясының бұрынғы өкілі Халил Ахмад Шахидзаде АҚШ Талибан және Пәкістанмен келіссөздер барысында Ауғанстан үкіметінен бас тартып, бұл топпен жасырын мәмілелер жасады, соның салдарынан өз елі қазіргі жағдайына ұшырады деп санайды. Ауғанстан халқы мен үкіметі АҚШ пен Талибан арасындағы келісімнің егжей-тегжейлерін және онда қандай келісімдер бар екенін де білмейді.

Иран Сыртқы істер министрлігінің Оңтүстік Азия департаментінің бас директоры Сейед Расул Мусави де Ауғанстандағы қазіргі жағдайды Америка жоспарының жүзеге асырылуының нәтижесі деп санайды. Олар бейбітшілік орнатуды көздеген жоқ. Керісінше, Ауғанстанда не болып жатқанына қарамастан, олар тек өздері бастаған соғыстан шығуды қалады. Ауғанстандағы қауіпсіздік тәртібін сақтай алатын құрылымдар құрылуы керек еді. Сонымен қатар, Құрама Штаттар қалыптасқан құрылымдармен бірге жағдайды бейбіт жолмен реттейтін ауғандар арасында диалогтар құруы керек еді. Бірақ американдықтар мен басқыншылар бұл мәселелерді елемей, нәтижесінде Ауғанстандағы қазіргі жағдай қалыптасты. Ислам әмірлігінің қайта жандандыру немесе азаматтық соғысқа әкелу сценарийі бір тиынның екі жағы болып табылады. Инклюзивті үкімет арқылы Ауғанстанда бейбітшілікке қарай қадам жасалмаса, бұл елде азаматтық соғыс болуы мүмкін, ал бейбітшілік аймақтық және халықаралық келісімдер арқылы мүмкін болады.

«Кәусар» ғылыми-мәдени қорының негізін қалаушы, ауған сарапшысы доктор Әли Вахеди де батыстықтар үшін Ауғанстандағы қауіпсіздік пен бейбітшілік маңызды емес деп санайды. Америкалықтар Ауғанстанға лаңкестікпен және есірткімен күресу, қауіпсіздікті қамтамасыз ету және қайта құру уәделерімен келді, бірақ олар уәделерінің ешқайсысын орындамады, бүгінде қауіптілік пен есірткі өсіру және өндіру күшейді. Ауғанстан үкіметі мен қарулы оппозиция арасындағы келіссөздер туралы әңгіме қозғалған кезде де американдықтар бұл келіссөздер сәтті болмайтындай және Ауғанстанда қауіпсіздік орнамайтындай әрекет етті, өйткені Егер бұл елде билікке күшті үкімет келсе, Ауғанстанда америкалық әскерлердің болуы енді ақталмас еді.

Ауғанстанның Ұлттық әл-ауқат партиясының бас хатшысы Мұхаммед Хасан Джафари америкалықтар Ауғанстанды қирандыға айналдырды деп санайды, сонымен қатар ДАИШ лаңкестік тобы сияқты америкалық прокси топтар Ауғанстанда және Америкада әлі де бар, сонымен бірге Ауғанстан үкіметіне қолдау көрсетеді. Белгілі бір жолмен бұл топ Талибан мен ДАИШ-ті де қолдады, бұл Хиллари Клинтон мен Дональд Трамптың Американың ДАИШ-ты құруы туралы мәлімдемелерімен дәлелденді. Иранның аға сарапшысы Пир Мұхаммад Молазахидің пікірінше, америкалықтар Ауғанстанда әлі де талан-тараждың бір түрін басқарып отыр. Олар қажет кезде қайтып орала алады. Олар бұл елді тастап кеткен жоқ және оны бәсекелестеріне бермейді. АҚШ президенті Джо Байденнің сөзіне назар аударсақ, Ауғанстанның неге тұрақтылыққа жете алмағанын түсінеміз. Байден: «Біз бұл елге ұлттық мемлекет құру үшін барған жоқпыз, бірақ біз радикалды топтар мен «Әл-Қаида» ұйымын жазалауға бардық, бұл топты жазалап, бен Ладенді өлтірдік, біз қайтып келеміз. Осы кезде Ауғанстанда қалу қажет емес»,- деді. Ауғанстанда қалу керек. Сондықтан Американың Ауғанстандағы саясаты бұл ел үшін бейбітшілік пен тұрақтылықты орнату немесе оның дамуына жағдай жасау емес. АҚШ қазір өзі мәлімдегендей, өз мақсаттарын жүзеге асыру үшін келді және мақсаттарына жетті. Бұл күндері Ауғанстанда болып жатқан оқиғалар Дохада Халилзад пен Моллабрадер арасында болған келісімнен тыс емес.

Ауғанстан Өкілдер палатасының бұрынғы мүшесі Ғолам Хұсейн Насеридің де пікірінше, «АҚШ пен НАТО-ның 20 жылдық араласуының көлеңкесінде Ауғанстан жанып тұрған тозаққа айналды, лаңкестік жойылған жоқ, адам өлтіру мен есірткі саудасы азайған жоқ.   Бүгінгі таңда дүниежүзіндегі есірткінің 80-86 пайызы Ауғанстанда өндіріледі». Ол Американың тек ұлт құру бағытында емес, барлық салаларда сәтсіздікке ұшырады және бүгінде Ауғанстанның объективті шындықтары батыстықтар мәлімдегеннен басқаша екенін мәлімдеді.

Иран университетінің профессоры, Оңтүстік Азия мәселелері бойынша сарапшы доктор Нузар Шафии Ауғанстандағы қазіргі жағдай АҚШ-тың бітімгершілік процесін дұрыс басқара алмағандықтан, Ауғанстан үкіметін Талибанмен ынтымақтасуға мәжбүрлемегендігінен, Доха келісімінде Талибанның билікке қатысуы туралы болжамдарының дұрыс жүргізілмегенінен,  ақырында, үкіметтің Талибанның алғышарттарын қабылдаудан бас тартып, Талибан нөлге оралып, әскери шараларын күшейткенінен орын алды деп санайды. Америкалықтар жалпы Батыс Азия аймағындағы күштерін қысқартып, Шығыс Азияға көшіруде. Ауғанстаннан шығу Талибанның әскери жұмылдырылуына себеп болды. Яғни, АҚШ Ауғанстаннан шығып, тәліптердің мақсатына жетуіне жағдай жасалды. Нәтижесінде, бүгінде талибтер өздерінің бірінші мақсатына, яғни Ауғанстаннан американдық күштерді шығаруға қол жеткізді, енді олар ұзақ уақыттан кейін өздерінің екінші тілектерін жүзеге асыруды, яғни исламдық әмірлік құру идеясын көздеуде.

Американың мақсаты – аймақтың геосаясатын өзгерту. Бірақ қарсыласу қозғалысының бір игілігі АҚШ-тың Ауғанстандағы саяси әскери стратегиясының сәтсіздігі болды. Американың Ауғанстандағы жеңілісі Вьетнамдағы жеңілісінен әлдеқайда ауыр. Вьетнамда американдықтар тек әскери жеңіліске ұшырады, бірақ Ауғанстанда әскери жеңіліске ұшырап, жүздеген миллиард доллар шығынға ұшыраумен қатар моральдық және нормативтік сәтсіздікке ұшырады.