Pars Today

БАҚ қоғамдық пікірді бақылауда және бағыттауда маңызды рөл атқарады. Бұл ақпарат құралдарының көпшілігі қоғамдық пікірді өздері және олардың саясаткерлері ойлаған бағытқа бағыттауға тырысады.

Қоғамдық пікірге осындай бағыттылықтың айқын мысалын ең алдымен батыстық БАҚ-тан көруге болады. Көптеген жылдар бойы батыстық медиа ағыны бұқаралық ақпарат құралдарының тактикасы мен әдістерінің барлық түрлерін қолдану арқылы қоғамдық пікірді таң қалдыру жолын ұстанды. Сондықтан, қазіргі таңда батыстық ақпарат құралдарында нақты және құжатталған, сенімді статистика мен цифрларға негізделген жаңалықтарды сирек кездестіреміз, бірақ қоғамдық пікір соған бейім.

Батыстық ақпарат құралдарының жарнамасы жылдар өткен сайын коммуникация және когнитивтік ғылымдар саласындағы технологиялардың алға жылжуына қарамастан, бұл БАҚ-тың жаһандық аудиториясының пайымдау және талдау күші жетіспейтін сияқты. Бұл тіпті батыстық БАҚ-тағы ең қарапайым өтіріктерді де құжатталған және тыңдаушылар немесе көрермендер үшін сіңімді етіп жасады және бұл талдаушыларды алаңдатады.

Нью-Йорк Таймс сарапшысы Элизабет Уильямсонның айтуынша: «Қазіргі уақытта бұл табиғи өсу циклі. Адамдарды жалған жаңалықтар, әсіресе желіден көрген жаңалықтар шатастырады. Бұл құрылымның құрбаны болған адамдар үшін шындыққа ие болу кезеңі аяқталды.

Ақпараттың барлық салаларында, әсіресе саяси жаңалықтарда өтірік фактілерге қарағанда әлдеқайда жылдам, тереңірек және кеңірек таралады. Фейк саяси жаңалықтардың әсері табиғи апаттарға, ғылыми мәселелерге немесе қылмыстық істерге қатысты жалған жаңалықтарға қарағанда әлдеқайда күшті. 2018 жылы Science журналы жариялаған ғылыми зерттеу 2008-2017 жылдардағы миллиондаған твиттерді зерттей отырып, бұл мәлімдеменің растығын растады. Бұл зерттеудің таңғаларлық тұсы, оқырмандар жалған жаңалықтарды жоққа шығаруға талпынбайды. Басқаша айтқанда, Twitter сияқты әлеуметтік желілер көше сияқты деп алсақ, жалған жаңалықтар сәнді көлік сияқты қозғалады, ал оны жоққа шығару сынықтары сияқты. Пайдаланушылардың қайсысына назар аударатыны анық.

Twitter кеңістігіндегі бұл зерттеудің талдауына сәйкес, шындық қолданушыларға жетуі өтірікке қарағанда 6 есе көп уақыт алады. Көптеген пайдаланушылар бұл жаңалықтың жалған немесе шындық екенін түсінбейді және деректердің көптігіне қарамастан олардың барлығын тексере алмайды. Ресми жаңалықтар сайттары мен дереккөздермен шектелудің өзі оларды бұл ережеден құтқара алмайды, себебі дұрыс емес ақпараттар ағып кетуі немесе ресми ақпарат агенттіктерінде пайда болуы мүмкін.

2011 жылдың қаңтарында ұшқын тәрізді қауесеттің таралуы Сирия қоғамының жүрегінде ашу-ыза тудырды. Оқиға Сирия үкіметі күштерінің осы елдің үкіметіне ұран жазу арқылы наразылық білдірген оқушылармен қақтығысуына байланысты болды. Кәсіби емес оқиғада Al Jazeera шынайылығы күмәнді сұхбатты көрсете бастады. Бұл жаңалық осы телефон желісіне бір азаматтың: «Дамаскінің оңтүстігінде орналасқан Дера  қаласында 10-15 жас аралығындағы балалар қамауға алынды. Тұтқындауға балалардың араб елдері халқының өз үкіметтеріне қарсы ұрандар айтып жатқанын теледидардан көргені себеп болған. Балалар кінәсіз болып, мектеп қабырғасына сол азаттық ұрандарын жазды және полиция оларды тұтқынға алды»,- деп хабарлауы болды. Одан әрі БАҚ-та күдікті суреттер жарияланып, онда бұл оқушылардың ең ауыр азаптауларға ұшырағаны айтылған.

Бұл хабардың таратылуы Дера  қаласында жан-жақты бейберекеттік тудырды. Бұл елдегі басқару мәселелеріне байланысты бұл өрттің жалыны көп ұзамай бүкіл елге таралып, Сириядағы азаматтық соғыстың басталуына негіз болды. Соғыс Сирияның инфрақұрылымын қиратумен қатар, 12 миллионға жуық адамды босқынға алып, 500 мыңға жуық адамның өмірін қиды.

Әрине, осы дағдарыстан кейінгі зерттеу бұл оқиғада қамауға алынғандар да балалар емес, балаларды азаптау туралы видео шындыққа сәйкес келмейтінін анықтады. Кейінірек Сирия үкіметінің оппозициялық БАҚ өкілдеріне берген сұхбатында осы іс бойынша тұтқындалған адамдардың бірі Сирия халқының соғыстарда БАҚ жұмысының жаңа тәсілінің құрбаны болғанын растады. Әсер ету құралы жалған жаңалықтар болды.  

WikiLeaks сайтының негізін қалаушы Джулиан Ассанж: «Мен анықтаған қызықты нәрселердің бірі - соңғы 50 жылда басталған соғыстардың барлығы дерлік БАҚ өтіріктерінің нәтижесі болды. Бұқаралық ақпарат құралдары іздесе, үкіметтің баспа жарнамаларын оқымаса да, тоқтата алар еді, бірақ бұл нені білдіреді? Негізінен, адамдар соғысты ұнатпайды, соғыста адамдарды алдау керек, адамдар соғысқа өз еріктерімен қатыспайды, сондықтан бізде жақсы медиа орта болса, бізде де бейбіт орта болады»,- деді.

Ирак геосаясат тұрғысынан Америка үшін әрқашан стратегиялық маңызды болды. 2001 жылдан бері АҚШ әртүрлі мақсаттарды жамылып,  дағдарыс жасау тактикасы арқылы қоғамдық пікірдің алдында Ирактағы өзінің ықпалы мен қатысуын ақтауға тырысты. Американың Иракқа жасаған шабуылында америкалық ақпарат құралдары осы шабуылды заңдастырудың ең маңызды құралы болды. Сарапшылардың пікірінше, Американың Иракқа қарсы соғыс мобилизациясы бұқаралық ақпарат құралдарының ынтымақтастығынсыз қоғамда пікір туғыза алмайды.

«Репортаждағы әділдік пен дәлдік» ұйымы (FAIR) былай дейді: «Үлкен және үнемі қайталанатын кез келген өтірік ақырында шындық ретінде қабылданады».

АҚШ Саддамда жаппай қырып-жою қаруы бар деп Иракқа шабуыл жасады. Пентагонның Иракпен соғысты бұқаралық ақпарат құралдарында көрсету үшін әзірлеген ең маңызды жобаларының бірі «Енгізілген репортерлар» жобасы болды. Бұл жоба мен оның нұсқаулары аясында 500 журналист жұмыс істеді. Мәліметтерге қарағанда, америкалық әскерилер тікелей жарнаманың орнына «Линкольн» деп аталатын жарнамалық компанияны жалдап, Ирак газеттерінде американшыл жаңалықтар мен Ирактағы демократияның өсуі туралы мифтерді шығарып, жариялаған.

Ирактағы Тәж әл-Хадара зерттеу орталығының жетекшісі Хасан әл-Раби’и Иракқа шабуыл жасау үшін қоғамдық пікірді итермелеуде бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін маңызды деп санап, былай дейді: «2003 жылға дейін американдықтар үш өтірік арқылы келісімді үйлестірді. Ирактағы соғысты бастау үшін олармен қоғамдық пікір: біріншіден, Ирак жаппай қырып-жоятын қарумен қаруланған деген қауесет тарату; Екіншіден, 11 қыркүйектегі оқиғадағы Ирактың рөлі және үшіншіден, Ирактың Әл-Қаидамен ынтымақтастығы». Американың Иракқа осы елдің халқы үшін жасаған шабуылының нәтижесі жерді басып алу, негізгі азаматтық құқықтарын бұзу, адам құқықтарын бұзу, босқындар және экономикалық, денсаулық сақтау және білім беру инфрақұрылымының кең көлемде жойылуы болды. Осылайша, оны ішінара қалпына келтіруге 112 миллиард доллар қажет.

АҚШ пен оның одақтастары 2001 жылдың қазан айында Американың қақ ортасындағы Дүниежүзілік сауда орталығының қос мұнарасына 11 қыркүйекте жасалған шабуылдан кейін лаңкестікпен күресу сылтауымен Ауғанстанға шабуыл жасады.

Ауғанстанды 20 жыл бойы басып алу нәтижесі осы елдің халқы үшін қорғансыз ерлер мен әйелдердің қырылуы және ауған қоғамында қауіп-қатердің таралуы болды.

2021 жылдың қарашасында Conversation журналында Азета Хатефтің мақаласы «Қайта-қайта көрсетілетін ауған азаптарының бейнелері теңсіздік пен зиянды қалай жалғастырады» атты мақаласы автор зерттеу барысында Washington Post, Boston Globe және Chicago Tribune ауған халқының азаптарын, олардың теңсіздігі мен зиянын бейнелеуді жалғастыруда деген қорытындыға келді.   

Ауғандықтардың тәуелсіз адамдар ретіндегі дұрыс және шынайы бейнелерінің орнына олар көбінесе дәрменсіз, артта қалған немесе құтқаруды қажет ететін адамдар ретінде бейнеленген. Көбінесе соғыс кезінде олар Ауғанстандағы жағдайды ұсынып отырған осы «бейнеге» сүйене отырып, осы елдегі әскери әрекеттерін қорғап, ақтайды.

TRT World ақпарат агенттігі де (Түркияның мемлекеттік арнасы) бір хабарында Америка ақпарат құралдарының Ауғанстандағы оқиғаларды көрсетудегі бұрмаланған әрекетіне назар аударды және дәлелдерге сілтеме жасай отырып, бұл ақпарат құралдарын Американың Ауғанстандағы 20 жылдан бері жасаған қылмыстарына қатысы бар және шындықты бұрмалады. «CNN, Fox News немесе NBC News арналарын көрсеңіз де маңызды емес, олардың барлығы Ауғанстандағы оқиғалар туралы бірдей баяндайды. Америкалық сарбаздар ауғандық балаларды сүйіп, ауған балаларына кәмпит пен су береді және жалпы ауған халқына қызмет етеді. Тек Америка Құрама Штаттарында ғана басқа елде 20 жыл бойы басып алу операцияларды жүргізіп, ақыры шет елде гуманитарлық миссияны орындап жатқан елдің бет-бейнесін көрсетеді...».