Pars Today

Экономика соңғы 30 жылда елдердің күш-қуатында ерекше орын алған салалардың бірі, тіпті бұл әлемнің реттелген өтпелі кезеңге енуінің себептерінің бірі. Экономиканың әлемдік жүйедегі маңызына қысқаша тоқталамыз.

Халықаралық қатынастардың әртүрлі дәуірлерінде елдердің күшінің негізі ретінде әртүрлі құрамдас бөліктер қарастырылды. Көптеген кезеңдерде әскери күшке ие болу елдердің күшті болуының басты себебі болып саналды. 20-шы ғасырдың екінші жартысынан бастап экономикалық  мүмкіндіксіз әскери күшке ие болу елдердің қуатты болуына себеп бола алмады. Әскери күш-қуатының шыңында болған Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін елдердің билік етуіндегі экономикалық фактордың рөлі ерекшелене түсті. Кейбір халықаралық қатынастар теоретиктері тіпті әлемдік жүйедегі елдердің экономикалық жағдайына билікке басымдық берді. Өйткені ол ішкі өлшемде де, сыртқы өлшемде де халықтың қанағаттануын арттырар еді, ол елдердің әлемдік жүйедегі орнын нығайтар еді. Қазіргі  таңда, 21 ғасырдың үшінші онжылдығы ортасында экономикалық қуаттың маңыздылығы барған сайын көрнекті бола бастады. Елдер жұмсақ күшке, аймақтық және жаһандық ықпалға арналған экономикалық мүмкіндіктерді пайдаланады және тіпті олардың имиджінің оң бейнесін  ұсыну арқылы көбірек қауіпсіздікті қамтамасыз етеді.

Бүгінгі таңда саяси қатынастарға экономикалық факторлардың әсері өте  айқын болды және соңғы жылдары бұл мәселеге көбірек көңіл бөлінетінін  көрдік. Осылайша әртүрлі халықаралық ұйымдар құрылып, экономикалық байланыстар өрісіне аймақтық одақтар шықты. Бұл кезде әлемде көптеген  топтар құрылды; G20, G7, G8  және басқа да дүниежүзіндегі экономикаға  байыпты көзқараспен қарайтын және саяси қарым-қатынастарға экономикалық әсерді түсінетін топтар.

Елдердің билік етуіндегі экономиканың рөлін нақты түрде көруге болады  және үкіметтер өз шекараларының қауіпсіздігін қамтамасыз етумен қатар,  көбірек күшке ие болу үшін жаһандық нарықтарға шығуға ұмтылуда. Қырғи қабақ соғыс дәуірінен бастап сөздік қорына қосылып, оның қолданылу тарихы соңғы онжылдыққа жеткен экономикалық дипломатия термині экономикалық мақсаттарға жету үшін халықаралық саяси құралдарды пайдалану түсінігі болып табылады. Ол даму мақсаттарын іздейді және әлемдік деңгейде елдің экономикалық мүдделерін қамтамасыз етеді.

Экономикалық дипломатия тек Иранда ғана емес, бүкіл әлемде өзекті табылады және табысты елдер оны стратегиялық мәселе ретінде  қарастырады, өйткені экономикалық қарым-қатынастарға әсер ету үшін  саяси құралдарды пайдалану кез келген елдің ұлттық мүдделерін  анықтайды. Дамып келе жатқан державалардың қарқынды экономикалық өсуі олардың әлемдік жүйедегі позицияларын нығайтты, тіпті жаһандық  құрылымды өзгерту және әлемді көпполярлық тәртіпке көшіру туралы  көзқарастарды көтерді.

Жаңа жаһандық жүйенің басты ерекшеліктерінің бірі – экономиканың жаһандық аренадағы маңыздылығы. Қазіргі уақытта экономикалық қуат елдердің әлемдік жүйедегі орны мен рөлін айтарлықтай дәрежеде анықтайды. Бәсекелестіктің бұл саласында  экономикалық өсу, жан басына шаққандағы табыс, инвестиция көлемі, ұлттық валюта құны, білімге негізделген өнімдерді өндіру және әлемдік аренадағы алмасу көлемі сияқты экономикалық көрсеткіштерін  жақсартуда табысты.

Бүгінде Батыс Азия аймағында кейбір елдер, әсіресе БАӘ мен Катар аймақтық тенденциялардан бөлініп, басқа жолға түсті. Бұл елдер әлемдегі  экономиканың даму және жаһандану үрдісіне ілесіп қана қоймай, салыстырмалы мүмкіндіктеріне сүйене отырып, өзіндік даму жолына түсті. Бұл жол жоғары экономикалық күшке ие болу аясында жүзеге асты. Дамудың бұл жолы мұнай-газ ренте  экономикасының артықшылықтарын пайдалану арқылы жүзеге асырылғанымен, бұл елдер қазір экономикасының энергетикалық табысқа тәуелділігін 20 пайыздан төмен түсіруді мақсат етіп отыр.

Экономиканың әлемдік жүйедегі орны туралы тағы бір маңызды мәселе  оның қауіпсіздік функциясы болып табылады. Экономикалық даму,  қоғамдық әл-ауқат пен адамдардың экономикалық жағдайларға  қанағаттануы, сонымен қатар қоғамды жаңартып отыру үшін экономикалық  қуатты пайдалану елдер ішіндегі үкіметтердің ризалығын арттырып, ішкі  қауіпсіздікті арттырады. Екінші жағынан, экономикалық мүмкіндіктер мен экономиканың әртараптандырылуы, ұлттық экономиканың әлемдік  экономикаға бірігуі де қауіпсіздікті қамтамасыз етуші функцияға ие,  өйткені бұл үлкен державаларды экономикалық қысым жасауға қабілетсіз  етеді. Бұл әсіресе Қытайға қатысты. Дональд Трамп бастаған АҚШ-тың бұрынғы үкіметі Қытайға қарсы экономикалық қысымды күшейтіп, бұл елдің экономикалық өсуін тоқтатуға тырысты.

Алайда Қытайдың экономикалық маңыздылығы және оның әлемдік экономикаға жылдам интеграциялануы және Қытай экономикасына жаһандық деңгейде  тәуелділік деңгейі бұрынғы Америка үкіметінің, тіпті осы елдің қазіргі үкіметінің Қытайға қарсы көзқарасының жеңіліске ұшырауына себеп  болды. Экономиканың позициясына қатысты тағы бір мәселе санкцияларды құрал ретінде қолдану болып табылады. Экономиканың саяси және қауіпсіздік маңыздылығы соншалық, АҚШ пен Еуропа елдері экономикалық санкцияларды басқа елдердің өсуіне жол бермеу, сыртқы саясат бағытын өзгерту және елдердің саяси ұстанымына қысым көрсету үшін ең маңызды құрал ретінде пайдаланады. Бұл әсіресе Иран Ислам Республикасы мен Ресей Федерациясына қатысты. Америка мен Еуропа санкция рычагтарын пайдалануға тырысады. Біріншіден, бұл елдердің экономикалық өсуіне жол бермеу. Екіншіден, бұл елдердің ішінде экономикалық және соның салдарынан саяси наразылық тудыру. Үшіншіден, бұл елдердің сыртқы саясатының динамикасына кедергі келтіріп, сыртқы саясатын қауіпсіздік мәселелерімен байланыстырады. Төртіншіден, бұл елдердің саяси ұстанымын өзгертіп, экономикалық қысыммен даму стратегияларына қайшы келетін ұстанымды қабылдауға мәжбүрлеу.

Бұл саясаттың соңғы мысалы Украина соғысында болды. Украинадағы соғыс Ресейдің жаһандық жағдайына соққы беру мақсатымен жасалды және басталғаннан кейін АҚШ пен Еуропа елдері Ресей экономикасын күйрету арқылы өз мақсаттарына жету үшін Ресей экономикасын нысанаға алды. Шындығында, бұл қазіргі әлемдік жүйедегі елдердің экономикалық орнын көрсетеді.