Халықаралық қылмыстық сот және Газадағы израильдік геноцидті қарастыру

29 желтоқсанда Оңтүстік Африка Гаага сотына шағым түсіріп, Газадағы «геноцид» деген айыпты шұғыл қарастыруды сұрады.

Геноцид пен адамзатқа қарсы қылмыстың толық үлгісі болып табылатын сионистік режимнің соңғы үш айда Газа халқын қырып-жоюда жасаған қатыгез қылмыстары Нидерландыдағы Гаагада орналасқан Халықаралық қылмыстық соттың күн тәртібіне қойылды.

Оңтүстік Африка үкіметінің Газа халқына геноцид жасады деген айыппен Израильге қарсы желтоқсан айында Халықаралық қылмыстық сотқа берген шағымы бұл органның 11 қаңтардан бастап бұл шағымды қарауды күн тәртібіне қоюына себеп болды.

Халықаралық қылмыстық соттың Статуты 1998 жылы 17 шілдеде Италияның Рим қаласында Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының шешімімен бекітіліп, 2002 жылдың 1 шілдесінде күшіне енді. Ал сот 2003 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымына кіретін Жоғарғы Сот және бірқатар нақты қылмыстарды қарастыратын бірінші тұрақты халықаралық қылмыстық сот ретінде құрылды.  33 Африка елі, 19 Азия-Тынық мұхиты елдері, 18 Шығыс Еуропа елдері, 28 Латын Америкасы және Кариб бассейні елдері және 25 Батыс Еуропа елдері мен басқа елдерді қамтитын Халықаралық қылмыстық соттың Рим статутына 123 мемлекет мүше.  Өзінің жарғысына сәйкес, Халықаралық қылмыстық сот (ХҚК) геноцид, адамзатқа қарсы қылмыс, әскери қылмыстар және агрессия қылмыстарын қамтитын 4 қылмыс тобын қарайды. Бұл соттың штаб-пәтері Нидерландының Гаага қаласында орналасқан.

Мүше мемлекеттер өз азаматтарын қамауға алып, халықаралық қылмыстық сотқа қудалау үшін беруге немесе олардың қылмыстарын ішкі соттарда қарауға міндетті. Соттың сот мүшелері болып табылмайтын немесе қылмыс жасалған елдердің азаматтарына қатысты үкім шығаруға құқығы жоқ, егер бұл істерді БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі оның қарауына бермесе.

Халықаралық қылмыстық соттың юрисдикциясына жататын геноцид ұлттық, этникалық, нәсілдік немесе діни топты толығымен немесе бір бөлігін жою мақсатында жасалған әрекеттерді білдіреді. Қылмыстың бұл түрін бейбіт уақытта да, халықаралық немесе халықаралық емес қарулы қақтығыстар кезінде де мемлекеттік қызметкерлер де, мемлекеттік емес тұлғалар да жасай алады. Халықаралық қылмыстық соттың екінші юрисдикциясы ретінде адамзатқа қарсы қылмыс бейбіт тұрғындарға қарсы кең таралған немесе ұйымдасқан шабуыл болып табылады. Кең таралған және ұйымдасқан шабуылға үкіметтің немесе ұйымның саясатын жүргізу немесе алға жылжыту мақсатында кез келген азаматтық халыққа қарсы жасалған мінез-құлық жатады. Адамзатқа қарсы қылмыстар бейбіт уақытта да, қарулы қақтығыс кезінде де орын алуы мүмкін. Бұл қақтығыс халықаралық немесе халықаралық емес болуы мүмкін және оны үкімет күштері немесе үкіметтік емес көздер жүзеге асыруы мүмкін.

Әскери қылмыс, соттың басқа юрисдикциясы ретінде соғыс заңын бұзуды білдіреді. Ол бейбіт тұрғындарды немесе әскери тұтқындарды қасақана өлтіру, азаптау, барымтаға алу, азаматтық мүлікті қажетсіз жою, соғыс кезінде жыныстық зорлау және тонау.

Халықаралық қылмыстық соттың төрт тірегі соттың әкімшілік қызметкері, тергеу салалары, оның ішінде алдын ала тергеулер; Сот және апелляциялық сот талқылауы, прокуратура (соттың қарауындағы қылмыстар бойынша тергеу жүргізуге жауапты) және АХАЖ органдары.

Халықаралық қылмыстық сот істерін енгізу төрт жолмен жүзеге асырылады.

1- Мүше мемлекеттердің бірі өз еркімен қылмыс пен адам құқықтарын бұзу туралы істі қарауды Сотқа тапсырған кезде.

2- Мүше емес ел белгілі бір жағдайда соттың юрисдикциясын мойындап, соғыс қылмыстары немесе адам құқықтарын бұзу істі оған жіберген кезде.

3- Соттың өзі шара қолдануы керек; Әсіресе, оған нақты адамдар немесе үкіметтік емес ұйымдар шағым түсірсе, әрине, бұл саладағы жұмыстың барысы толығымен қылмыс болған елдің ынтымақтастығына байланысты.

4- Қауіпсіздік Кеңесі істі сотқа жіберген кезде.

Осы уақытқа дейін бұл сотта 31 іс қаралды, олардың кейбіреулері Угандадағы геноцид, Конгодағы геноцид, Орталық Африкадағы геноцид, Судандағы Дарфур соғысы және Кениядағы геноцидпен байланысты және 14 адамға айып тағылды. Оның ішінде 7 адам қашқын, 2 адам қайтыс болды (немесе өлді деп болжануда), 4 адам қамауда, 1 адам сотқа өз еркімен келген.

Бірақ Халықаралық Қылмыстық Сот қараған істердің ішінде әлемдік аренадағы тағы екі геноцид ісі БАҚ пен қоғамдық пікірде жоғары бағаланды. Бірі - бұрынғы Югославия басшыларының Босниядағы мұсылман халқын геноцидке ұшыратуы, екіншісі - Руандадағы адамдарды қырып-жоюы, екеуі де сотта қаралған ең маңызды істердің бірі болды.

Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропа тарихындағы ең қанды соғыс кезінде бұрынғы Югославия билігі 1992-1995 жылдар аралығында он мыңға жуық босниялық мұсылманды өлтірді. Босния мұсылмандарына қарсы аяусыз қылмыс жасаған сербтердің қолбасшысы, Балқан қасапшысы атанған генерал Ратко Младичті Халықаралық қылмыстық сот Босния және Герцеговинада геноцид жасады деген айыппен өмір бойына бас бостандығынан айырды. Сот сонымен қатар бұрынғы Югославия шенеуніктері Радован Караджич пен Радислав Керстийді геноцид үшін 40 және 35 жылға бас бостандығынан айырды. Соңғы жарты ғасырдағы ең қараңғы адамзат трагедиясы ретінде танылған Руандадағы 1994 жылғы геноцид кезінде 800 мың ер, әйел және баланың өліміне қоса, 200-ден 500 мыңға дейін әйел зорланған.

БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қарары негізінде Руандадағы қырғын мен геноцидті қарастыру Халықаралық қылмыстық сотқа жіберілді. Руанданың халықаралық қылмыстық соты өзінің жиырма жылдық қызметі ішінде 91 айыпталушыға айыптау үкімін шығарды, оның ішінде 61 іс бойынша үкім шығарылды. Халықаралық қылмыстық сотқа жіберілген соңғы істе Оңтүстік Африка үкіметі Газадағы Палестина халқын геноцид үшін Израиль режиміне қарсы шағым түсірді.

2023 жылы 29 желтоқсанда Оңтүстік Африка Гаага қылмыстық сотына шағым түсіріп, Израильдің Газадағы «геноцид» айыпын тез арада шешуді сұрады. Бұл іс процесі 11 қаңтардан басталды.

Оңтүстік Африка президенті Сирил Рамафоса  өз елінің Газа халқының қырғынына және оңтүстіктегі апартеид тарихын еске түсіруіне байланысты Газадағы геноцид ісін Халықаралық қылмыстық сотқа бергенін айтты. Оңтүстік Африка өзінің 84 беттік шағымында Израильдің белгілі бір жерде бір топ адамды толығымен немесе ішінара жоюға ниетті екенін мәлімдейді. Бұл ел өз шағымында бір жағынан «Израильдің геноцидке бағытталған сипаттамалары бар Газадағы операцияларының әдісіне» тоқталса, екінші жағынан «Израильдің қарсы күресте өз міндеттемелерін орындамауын» атап көрсетеді.

Халықаралық қылмыстық сот отырысында Оңтүстік Африканың Жоғарғы сотының заңгері Тембека Нгкокайтоби де: «Израиль Газадағы палестиналықтарға геноцид жасамақшы. Газаны жою жоспары Израиль үкіметінің ең жоғары деңгейінде әзірленді",- деді. Оңтүстік Африка өкілі Халықаралық қылмыстық сотта Израильге қарсы шағымның қаралуында сионистік режимнің Газа секторындағы палестиналықтарға қарсы апартеид саясаттарын жүзеге асырып жатқанын баса айтты. Оңтүстік Африканың өкілі сондай-ақ: «1948 жылдан бері Израиль Палестина халқын жүйелі түрде көшірді және бытыратып жіберді және оны халықаралық өзін-өзі анықтау құқығынан әдейі айырды",- деп мәлімдеді.

Айта кетейік, 150-ден астам ел геноцид туралы конвенцияны ратификациялаған, бұл елге Оңтүстік Африка сияқты Израильдің Газадағы геноцидіне тікелей қатысы болмаса да, геноцид жасады деп есептейтін басқа елді сотқа беруге мүмкіндік береді.

Негізінен, Гаага соты әдетте елдер арасындағы даулар мен жанжалды қарауға қатысушы тараптар өздерін оның шешімдерімен байланысты деп санаған кезде кіріседі. Сондықтан Оңтүстік Африка өзінің және Израильдің Геноцид конвенциясына мүшелігін Гаага трибуналына шағым түсіру үшін пайдаланды. Палестина халқының Газадағы жаппай қырғынға ұшырауына байланысты Оңтүстік Африка үкіметінің Израильге қарсы Халықаралық қылмыстық сотқа шағымын қараудың басталуымен бір мезгілде 57 мүше мемлекет пен бірқатар басқа елдерден тұратын Ислам Ынтымақтастық Ұйымы әлем елдері бұл акцияны қолдады.

Лондондағы Кингс колледжінің соғыс зерттеулері кафедрасының халықаралық құқық бойынша оқытушысы Мария Уорки Оңтүстік Африканың Газадағы «нақты геноцидтік ниет» үшін Израильге қарсы шағымының геноцид қылмысының өте маңызды көрсеткіші екенін айтты. Израиль армиясының мінез-құлқы, сондай-ақ оның кейбір өкілдері мен шенеуніктерінің ашық мәлімдемелері сәйкес келеді.

Халықаралық қылмыстық соттың аталған істер бойынша іс жүргізуі түпкілікті шешімге дейін уақытты қажет ететініне қарамастан, соттың Израильдің Палестинадағы геноцидті тоқтату туралы уақытша шешіміне үміттенумен қатар, Соттың шешімі сәби өлтіруші режимнің рейтингін қатты нашарлатады.