İran'ın Kaç Yıllık Bir Geçmişi Var?
Parstoday – İran, her zaman dünyanın medeniyet ve kültür merkezi olmuştur.
"İran"dan bahsedildiğinde, akla sadece bir ülke değil, kökleri binlerce yıl öncesine, insanlık tarihinin ilk medeniyetlerinin oluştuğu dönemlere uzanan bir toprak gelir. Yaklaşık 10 bun yıl önce, Genc Derreh ve Zageh gibi höyüklerde tarım topluluklarının ortaya çıkmasından, gelişmiş uygarlıkların—Şehir-i Suhte, Ciroft, İlam ve büyük Ahameniş İmparatorluğu—kuruluşuna kadar İran, her zaman yenilik, kültür ve gücün sahnesi olmuştur. Bu topraklar, sadece ilk yönetim sistemlerinin ve yazının ortaya çıkışına tanıklık etmekle kalmamış, tarihi değişimlere rağmen kültürel kimliğini koruyarak dünya tarihinde benzersiz bir yer edinmiştir. Parstoday’de bu yazıda, arkeolojik bulgulara ve tarihi kaynaklara göz atarak İran tarihinin derinliklerine bir yolculuk yapacağız ve bu toprakların, antik dönemlerden modern gökdelenlere uzanan kimliğini nasıl koruduğunu keşfedeceğiz.
Tarih Öncesi Başlangıçlar (yaklaşık MÖ 8000)
Neolitik dönemden (yaklaşık MÖ 8000) kalma arkeolojik bulgular, İran’ın dünyanın ilk tarım merkezlerinden biri olduğunu göstermektedir. Kirmanşah’taki Genc Derreh ve Kazvin Ovası’ndaki Zageh Hüyükü gibi yerler, yaklaşık 10 bin yıl öncesine dayanan ilk tarım ve hayvan evcilleştirme faaliyetlerine dair kanıtlar sunar. Bu yerleşim alanları, İran’ın kültürel zaman çizelgesinin başlangıç noktasıdır.
Şehir-i Suhte (Yaklaşık MÖ 3200)
İran'ın doğusunda, Sistan ve Beluçistan'da yer alan Şehir-i Suhte, yaklaşık 5000 yıl önce (MÖ 3200) kuruldu ve MÖ 1800'e kadar varlığını sürdürdü. Gelişmiş bir şehir olan Şehir-i Suhte, kanalizasyon sistemleri, sanayi atölyeleri ve hatta beyin cerrahisi ile ilgili (bilinen en eski örnek) kanıtlar sunarak sosyal ve teknolojik karmaşıklığı gösteriyor. Keşfedilen eserler arasında yer alan "yapay göz" (dünyanın en eski protezi, MÖ 2800 civarına tarihleniyor) ve masa oyunları, bu medeniyetin zengin kültürünün birer göstergesidir.
İlam Uygarlığı ( Yaklaşık MÖ 2700)
İlamlılar, İran'daki ilk örgütlü devletlerden biri olarak, yaklaşık MÖ 2700 civarında günümüz Huzistan'ında ortaya çıkmıştır. UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alan Çağarzenbil'in Ziguratı, onların mimari yeteneklerinin bir kanıtıdır ve MÖ 1250 civarında inşa edilmiştir. İlam'ın başkenti olan Şuş, MÖ 4200'den kalma yerleşim katmanlarına sahiptir ve erken yazı sistemlerini gösteren İlam öncesi tabletler gibi eserler barındırmaktadır.
Girişimci Ciroft Uygarlığı (Yaklaşık MÖ 2500)
Ciroft Uygarlığı, günümüz Kerman'ında MÖ 2500–2200 civarında zirveye ulaştı ve bölgenin ticaret ve kültür merkezlerinden biri olarak bilinir. Kenardar ve Yahya Tepesi'nde yapılan kazılarda, bilinmeyen bir yazı ile yazılmış taş tabletler ve üzerine işlenmiş klarit kaplar gibi eşsiz eserler ortaya çıkmıştır; bu da Mezopotamya ve Hindistan ile geniş bir iletişim olduğunu gösterir. Bazı insanlar bu medeniyeti, Doğu ve Batı'nın kaybolmuş halkası olarak adlandırmaktadır. Bu uygarlık, eski İran'ın kültürel zenginliğine büyük katkı sağlamıştır.
Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 550–330)
Büyük Kiros tarafından kurulan Ahameniş İmparatorluğu, MÖ 550 civarında İran'ı bir siyasi varlık olarak birleştirmiştir. MÖ 518 civarında inşa edilen Persepolis, bu dönemin bir sembolüdür ve görkemli sarayları ve rölyefleriyle dikkat çeker. Pasargad Kompleksi, Kiros'un mezarını (MÖ 530 civarı) içeren ve "İran" isminin resmiyete girmesini (Eski Farsça'da "Aryalılar Toprağı") gösteren bir yapıdır.
Sonraki Dönemler
Sonraki imparatorluklar, örneğin Partlar (MÖ 247–MÖ 224) ve Sasaniyeler (MÖ 224–MÖ 651), bu mirası sürdürdü. Bişapur (Sasani, 3. yüzyıl) ve Tizfun (Part ve Sasani başkenti) gibi yerler, İran'ın kültürel ve siyasi etkisinin kalıcı olduğunu göstermektedir. İslam dönemi ise yeni katmanlar getirmiştir, örneğin İmam Rıza Türbesi (9. yüzyıldan itibaren), ancak bunlar daha yenidir.
