Kale-vali: İran’ın İlam Eyaletinde Tarih ve Sanatın Zamansız Bir Başyapıtı

Parstoday – Bir zamanlar Peştkuh Valisi’nin konutu olan Kale-vali, bugün İran’ın İlam eyaletinin en etkileyici tarihi hazinelerinden biri ve aynı zamanda İlam Eyaleti Etnografya Müzesi’dir.

Kale-vali, 1980 yılında başlayan sekiz yıllık İran-Irak Savaşı sırasında kısmen zarar görmüştür. Ancak 1997 yılında İran’ın ulusal miras listesine kaydedilmiş ve artık sadece mimari bir yapıdan öte, yaşayan bir kültürel simge haline gelmiştir. Parstoday’in Press TV’den aktardığına göre bu kale, batı İran’da, Zagros Dağları’nın eteklerinde yer alan İlam şehrinin kalbinde bulunmaktadır ve Kaçar dönemi mimarisi ile bölgesel kültürün eşsiz bir birleşimini yansıtır.

Tarihi ve İnşası

Kale, 1908 yılında (Hicri 1326) Kaçarlar döneminin sonlarında, Peştkuh’un güçlü valisi Gulam Rıza Han Veli’nin emriyle inşa edilmiştir. İlk olarak Çeğa Mirak adlı bir tepenin üzerine kurulan kale, Kermanşah’tan mimar Hacı Derviş Ali ve taş ustası Rıza Kuli tarafından yapılmıştır.

Şehir zamanla büyüyüp çevresindeki arazi düzleştirilince, kale artık İlam’ın merkezinde kalmıştır. Toplam alanı yaklaşık 4700 metrekare, inşa edilen kısmı ise 1466 metrekare olup, 700 metrekarelik merkezi bir avlunun etrafında yer almaktadır. Bu kale hem idari bir merkez, hem de siyasi ve sosyal gücün bir simgesi olarak hizmet etmiştir.

Mimari Özellikleri

Gale-vali’nin mimarisi, Kaçar dönemine özgü estetik anlayış ile işlevselliği birleştirmektedir. Yapı simetrik bir plana sahiptir; doğu ve batı kanatlarında ayna düzeninde yerleştirilmiş 20’den fazla büyük oda, 5 küçük oda, 4 eyvan ve güney cephesinde 2 teras bulunmaktadır. Odalarla avlu arasındaki yaklaşık 80 santimetrelik kot farkı, yapıya katmanlı ve dinamik bir karakter kazandırmıştır.

Kuzey köşelerinde yarım daire şeklinde iki gözetleme kulesi bulunmaktadır. Üç adet spiral merdiven çatıya çıkışı sağlar. Tavanlar ise geleneksel yöntemlerle; kubbe, düz tavan ve sivri kemerli biçimlerde inşa edilmiştir. Bu detaylar, İran ve Avrupa (özellikle Roma) mimarilerinin etkileyici bir karışımıdır ki Kaçar mimarisinin tipik özelliklerindendir.

Süslemeler ve Estetik

Kalenin dış cephesi adeta bir sanat eseridir. El yapımı dikdörtgen tuğlalarla karmaşık geometrik desenler oluşturulmuş, kemerli pencereler, renkli camlar ve oyma sütunlar yapının zarafetini tamamlamaktadır. Merkezi avluda bir havuz yer almakta olup, kalenin tuğla cepheleri bu su yüzeyinde yansımaktadır. Çevresi ise selvi ve çam ağaçlarıyla çevrilidir.

İç kısımda, özellikle batı kanadındaki salon (şahnişin) alçı rölyeflerle süslenmiş çiçek motifleri, zarif ayna işleri ve geleneksel ahşap kafesli renkli camlı pencereler (orsi) ile donatılmıştır. Güneş ışığı, bu pencerelerden geçerek ortama sıcak ve görkemli bir atmosfer kazandırmaktadır.

Akıllı Su Temini Sistemi

Kalenin en dikkat çeken yönlerinden biri de su temin sistemidir. Yakındaki Bibi pınarından, su pişmiş toprak borular (ten-puşe) aracılığıyla merkezi avluya taşınmaktaydı. Her ne kadar bugün bu kaynak kurumuş olsa da, bu sistem Kaçar mühendisliğinin zekasını gözler önüne sermektedir.

Kaleden Müzeye Dönüşüm

Kale-vali, savaşın yıkımından sonra 1980’li yılların sonlarında İran Kültürel Miras Kurumu tarafından restore edilmiş ve 2006 yılında İlam Eyaleti Etnografya Müzesi’ne dönüştürülmüştür. Bugün müzede; Kürtler, Lorlar, Lekler ve Araplar gibi bölge halklarının geleneksel yaşam tarzları, düğün adetleri, kıyafetleri, siyah çadırları, halı ve keçecilik gibi el sanatları ve gündelik yaşam objeleri sergilenmektedir.

Bu sayede, Kaçar dönemine ait bu konut, yaşayan gelenekleri sergileyen bir kültür köprüsüne dönüşmüştür.

Kültürel Bir Sembol

Kale-vali yalnızca mimari bir yapı değil, aynı zamanda canlı bir kültürel semboldür. Nevruz döneminde, avlusu kültürel gösteriler, geleneksel yemek etkinlikleri ve el sanatları pazarlarıyla dolup taşmakta, ülkenin dört bir yanından ziyaretçiler çekmektedir.

Zarif Kaçar mimarisi, titiz restorasyon süreci ve günümüzde üstlendiği kültürel rolle Gale-vali, İlam’ın en önemli turistik ve tarihi yapılarından biri haline gelmiştir. Kale, sadece taş ve harçtan yapılmış bir bina değil, aynı zamanda İlam’ın ruhunun yaşayan bir parçasıdır; bölgenin siyasal gücünün, kültürel derinliğinin ve tarihi mirasının bir simgesidir.