İran halı sanatı bu toprakların kendisi gibi engebeli bir tarihi geride bırakmış, ama buna rağmen ününü ve seçkin özelliklerini günümüze dek korumayı başarmıştır.

İran halı sanatı bir kaç bin yıllık mazisi olan el sanatlarından biridir. Bu üründe kullanılan incelik ve desenler asırlar boyu sürekli gelişmiş ve mükemmel hale gelmiştir. Halı sanatı hakkında halı tasarımcısı ve yazarı bayan Şirin Sur İsrafil şöyle diyor: İran halılarının asil desenleri, İran’ın diğer geleneksel sanatları, tarihi ve kültür ile sıkı sıkıya bağlı olduğundan hiç bir zaman eskimez, nitekim İsfahan camilerinin firuze kubbeleri üzerindeki nakışlar, Tahti Cemşid sütunları ve duvarları üzerindeki desenler ve Rıza Abbasi’nin minyatür resimleri asla eskimiyor.

Tarihi değişimler, iklimsel özellikler, yenilikçilik ve yaratıcılık gibi etkenler İranlı sanatçıların sanat eserlerini ve çeşitli tarzları yaratma yolunda etkilendikleri etkenlerdir.

İran halısını değerlendirirken geleneksel ve yerel desenler, doğal ve bitkisel boyaların kullanımı, teknik detaylara uyulması ve dokumada sergilenen büyük titizlik gibi dört önemle etken dikkat çekiyor. Örneğin boya bakımından halılar ya kendiliğinden renklidir, ya da boyanmıştır. Kendiliğinden renkli olan halılarda kullanılan ipler boyanmamıştır, fakat boyanmış halılarda bitkisel, hayvansal, madeni veya kimyasal kaynaklı boyalı ipler kullanılmıştır.

İran’da yirminci yüzyılın başlarına kadar boyama işi sadece doğal maddelerle yapılırdı. Zira İran’ın çeşitli yörelerinin uygun iklimi her yörede çeşitli bitkilerin yetişmesi ve çetiştli hayvanların barınmasına zemin hazırlamıştı. Bu doğal muhibetlerin yanında bir de İran’a zengin madenlerin varlığı boya ustalarına bu maddeleri en doğru biçimde değerlendirerek en iyi kaliteli boyaları tedarik görmelerine fırsat sağlıyordu. Kuşkusuz İran halısının kalitesi, güzelliği ve dayanıklılığında etkili olan etkenlerden biri iplerin en titiz biçimde boyanmasıdır.

Bu branşın uzmanlarının belirttiğine göre geçmişten günümüze dek İran’da geleneksel yöntemle üç bir çeşit renk üretilmiştir. İran’ın Yezd, Kaşan, İsfahan ve diğer bir çok kentinde boyama atölyeleri faaliyet yürütüyordu. İlginçtir ki günümüzde kimyasal ve sentetik boyaların yaygınlaşmasına karşın İran halı sektörünün çalışanları yeniden geleneksel doğal boyaları kullanmaya yönelmiştir.

İran halılarının bir başka seçkin özelliği, bu halılarda kullanılan desenler ve nakışlardır. Halı sektörünün bazı önde gelen ustalarının belirttiğine göre İran halıları nakış ve desen itibarı ile 19 genel grupta sınıflandırılabilir. Şah Abbasi, Eslimi, Şekargah, İtiyati, geometrik şekiller, tarihi eserler ve tarihi binalar vesaire bu desenlerin örnekleridir. Bazen bir halının nakışlarında bir kaç desen bir arada kullanılabilir. Örneğin kendisi bir kaç çeşidi olan Şah Abbasi deseninde Şah Abbasi çiçekleri olarak ün yapan özel çiçek ve bitki motifleri kullanılır. Bu çiçekler Eslimi ve Hatai gibi desenler ve İran halısında yaygın olan diğer motiflerle birlikte halının içi ve çevresindeki esas desenleri oluşturabilir.

Eslimi deseni İran halılarında uygulanan ve envai çeşidi bulunan desenlerden biridir. Bu desen aslında bir ağaç ve tüm dalları ve yaprakları ve karmaşıklılığından oluşan bir desendir.

Hatai deseni de İran halılarında bitkilerin yansıması olan bir başka desendir. Bu iki desenin birbirine benzerliğine karşın bazı uzmanlar Eslimi ve Hatai motiflerini bir birinden farklı nitelerken, Eslimi desenini güçlü ve sert ve Hatai desenini ince ve Zarif desen şeklinde tanımlıyor.

İran halılarında kullanılan bir başka desen, İliyati desendir. Bu tür halıların dokunmasında çiçek, bitki ve hayvan gibi doğal motiflerden yararlanılır. İliyati deseninin en temel özelliklerinden biri kullanılan motiflerin geometrik özelliğidir ve şaşırtıcı bir şekilde çiçekler ve bitkiler ve hayvanların şekilleri sade çizgilerin köşeli bağlantıları ile kafadan tasarlanarak dokunur. Bu tarz motif yaratmak, İran halılarında en eski tasarım yöntemlerinden biridir ve hala kırsal yörelerde ve özellikle aşiretlerin arasında kullanılır. İliyati desen olarak adlandırılan şey aslında önceden çizilmemiş ve hazırlanmamış hiç bir plan olmaksızın ve sırf halıyı dokuyan kimsenin kişisel ve zati yeteneğine göre yaratılan desene verilen addır ve en çok aşiretlerin zevkinin ürünü sayılır. Bu tür halılar asil ve geleneksel özellikleri ile dünyada bir çok taraftarı vardır. İliyati motiflerin en ünlüleri İran’da türkmenler, kaşkailer, lorlar ve kürtlerin ürünlerinde göze çarpar.

İran halılarında sanatçıların kullandığı desenlerden biri de binaları ve kutsal mekanları süsleyen nakışlar ve şekiller ve fayans işlemelerden alıntı olan desenlerdir. Gerçi bu tür halıların tasarımcıları bazen bu binaların esas şeklinde kendi zevklerine göre bazı değişiklikler yapabilir, fakat yine de halıya yansıyan desen binanın ana planına göredir. Bu grupta yer alan en ünlü desenlere İsfahan kentinde bulunan Şeyh Lütfullah camiinin kubbesi, Nişabur’un Mahruk türbesinin giriş bölümü, İsfahan’ın İmam camii, Şiraz’ın Tahti Cemşid kalıntıları ve Kirmanşah’ın Tağı Bostan adlı tarihi eserini örnek vermek mümkün.

Halı sanatını bilen İranlılar halıları genellikle desen ve nakışlarının adı ile tanır. Ancak dünyada İran halıları daha çok dokundukları yörenin adı ile bilinir. Örneğin İran’ın kuzeyinde Raz ve Cergelan ilçesinin Duyduh adlı köyünde Türkmenlerce dokunan ünlü bir halı bu köyün adı ile bilinir.  Bu bölge asil Türkmen atlarından başka Türkmen sanatçıların el emeği göz nuru olan güzel halıları ile bilinir. Bu halıların dünyanın bir çok ülkesinde meraklısı çoktur.

Duyduh halısının özelliklerinden biri, kalitesi ve tekniği ve has zarafetinden başka desenlerinin tamamen halıyı dokuyan sanatçının zihninin ürünü olmasıdır. İpekten ve iki yüzlü olarak dokunan bu halının dokuma bilgisi kuşaktan kuşağa Türkmen sanatçı kızların ve kadınların arasında aktarılır. Bu halıların kendisine özel müşterileri vardır ve sipariş üzerine dokunur. Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Lübnan, Rusya, Avusturya, Japonya ve diğer bazı ülkeler Duyduh halılarının müşterileridir.

Şimdiye kadar İran halılarının dokunduğu bir çok coğrafi bölgenin adı dünya manevi mülkiyet kurumu tarafından kayda alınmıştır. Tebriz, Haris, Huy, İsfahan, Kum, Meşhed, Hemedan, Kaşmer, Kaşan, Kirman, Nain, Saruk, Yezd, Erdebil, Türkmen limanı, bu yörelerden bazılarıdır. Bu arada söz konusu kentlerin arasında Tebriz kenti içindeki müzeleri, sanat ve kültür merkezleri, tarihi ve İslamî eserleri, çeşitli festivalleri, çeşitli tarım ürünleri, el sanatları ve aşiretlerin ürünleri yüzünden 2018 yılında İslam ülkelerinin örnek turistik kenti seçildi. Tebriz kenti aynı zamanda halı dokuma dünya kenti ünvanını da dünya el sanatları konseyinden kazandı.  Halı müzesi ve tarihi Muzafferiye çarşısı İran halı sanatının yücelmesinin önemli merkezleri olarak gündemde olması, Tebriz kentinin halı dokuma dünya kenti ünvanını kazanmasının önemli nedenlerinden biriydi.

İran’da bir çok  merkez ve kurum halı sanatını nitelik ve nicelik bakımından tanıtmak ve seviyesini geliştirmek için faaliyet yürütüyor. Bu merkezlerden biri, İran halı milli merkezidir. Bu merkez faaliyetini 2003 yılında ve İran halı sanatına yurt içinde ve dışında değerli konumunu kazandırmak ve bu sektörde çalışan sanatçıları ve ihracatçılarını desteklemek amacıyla başlattı. İran halı milli merkezi şimdiye kadar yurt içinde bir çok fuar ve sergi düzenledi ve ayrıca üreticilerin ve dokumacıların başka ülkelerde düzenlenen uluslararası halı fuarlarına katılmalarına katkı sağlamıştır.

Tahran’da yaklaşık bir yıl önce düzenlenen 25. Uluslararası halı fuarında halı ansiklopedisinin ingilizce versiyonu görücüye çıktı. Bu ansiklopediye www.wikicarpet.com adresinden ulaşabilirsiniz. Bu ansiklopedi İran halısının meraklıları tarafından büyük ilgi ile karşılaştı.

Bu arada son yıllarda Hindistan, Pakistan, Afganistan, Çin, Mısır ve Romanya gibi halı sektöründe aktif olan bazı ülkelerin bazen İran adını kullanarak ve İran halılarının desenlerini kopyalamak sureti ile halı piyasasına girmeye çalıştıkları gözleniyor. Ancak buna karşın dünya halı sektöründe İranlı sanatçılar zirveyi kimseye bırakmıyor ve dünya halı piyasasında bir halıya değer ve asalet kazandıran şey, İran adıdır.