Bugünkü sohbetimizde maden ürünlerini ve piyasasını ele almak istiyoruz.

İran dünyanın en önemli dağlık alanlarından biri üzerinde yer alan bir ülkedir. Nitekim bu coğrafi bölgenin dağ doğurganlığı özelliği ve türlü jeolojik fenomenleri barındırması da yüksek oranda değerli madenlerin şekillenmesine vesile olmuştur. Uzmanlar dünyanın maden stoklarının %7 kadarı İran topraklarında yer aldığını tahmin ediyor. Bu madenler İran genelinde ve kuzeyde Doğu Azerbaycan eyaletinden güneydoğuda Sistan Bulucistan eyaletine kadar yer alıyor.

İran zengin ve muazzam petrol ve doğalgaz kaynaklarından başka bakır, demir, kurşun, kömür, uranyum, krom, titanyum, kireç, tuz ve altın ve gümüş ve firuze gibi değerli taşlardan oluşan zengin madenlere sahiptir. Araştırmalar İran toprakları demir, kalay, kurşun, mermer, bakır ve altın kuşakları üzerinde yer aldığını ortaya koyuyor. Yine araştırmalara göre dünyanın hemen hemen tüm madenleri İran topraklarında ve Kirman, Yezd, İsfahan, Doğu Azerbaycan, Rezevi Horasan ve merkezi eyaletlerinde bulunuyor.

Madenler bir çok sanayiinin ihtiyaç duyduğu ham maddeleri karşılayan sektör olarak her ülkenin kalkınması, sanayi açıdan kendine yeter hale gelmesi, üretken iştigal yaratması, üretiminin artması ve gayri safi milli hasılanın yükselmesi ve kişi başına milli gelirinin artmasında anahtar rol ifa eder. Aslında madenlerin önemi ve insanların yaşamında köklü değişim yaratması sadece çağımızla da sınırlı değildir. Tarih boyunca madenlerden elde edilen ürünler insanların yaşamı üzerinde etkili rol ifa etmiştir, öyle ki bazı tarihi devirler bakır, bronz ve demir gibi madenlerin adları ile adlandırılmıştır.

Arkeoloji uzmanları madenlerin keşfedilmesi, çeşitli metal madenlerin eritilmesi ve çıkarılması ve işlenmesi, eski çağlara dayandığını belirtiyor. Bazı uzmanlar Mısır, Babil, Send ve Ceyhun medeniyetlerinde yaşayan insanlar ilk kez metalleri eritmeyi başardığını dile getirirken, diğer bazı uzmanlar da tarihi kanıtlara ve kalıntılara işaretle İran milleti bu önemli teknolojiyi elde eden ilk kavimlerden biri olduğunu belirtiyor.

İran’ın batısında Zagros sıradağlarının eteğinde ve İran’ın merkezinde yer ala Alborz sıradağları ve yine Yezd, Kirman, Kum, Kaşan gibi eyaletlerde bulunan ve metallerin eritilmesinde kullanıldıkları anlaşılan ocaklar ve özelikle Bulucistan yöresinde keşfedilen ve bakırı eritmekte kullanılan ocaklar ve terk edilmiş bakır madenleri eski İranlıların metalleri eritme teknolojisini bildiklerini gösteriyor. Yine Kirman’ın Tel İblis madeninde mazisi altı bin yıla dayanan örneklerin bulunması veya Kaşan yöresinin Silk adındaki tarihi tepelerinde bakırı eritme izlerine rastlanması da İranlıların milattan binlerce yıl önce bakır gibi metalleri eritme teknolojisini bildiklerini ortaya koyuyor.

Amerikalı ünlü tarih yazarı Will Durant “medeniyet tarihi” adlı kitabında İran medeniyeti Mısır medeniyetine kıyasla çok daha gelişmiş bir medeniyet olduğunu belirterek İranlı kavimlerin milattan önce üçüncü milenyumda bu bölgeye göç ettiklerine değiniyor ve şöyle diyor:

Bu göçmen ırk, metalleri tanıyordu, dolaysıyla İran’a geldiklerinde buraya yerleştiler, zira yaşamak için seçtikleri dağ eteklerinde bakır, demir, kurşun, gümüş, altın gibi metallerin ve mermer ve diğer değer taşların madenleri bulunuyordu.

Milattan önce üçüncü milenyumun başında, sümer, babil ve ilami iktidarlarından kalan belgelerde İranlıların gelişmelerinden söz ediliyor. O dönemde sanayi ve ticaret bakımından büyük gelişme kaydeden bölgelerden biri, 6 bin yıllık mazisi olan Kirman eyaletinin tarihi Şehdad kentiydi. Bu bölgede seramik, haccarlık ve metal üzerinde işleme zanaatları oldukça yaygındı.

Kirman eyaleti 1967 yılına kadar arkeologların ilgisini çekmemişti, zira Lut çölünde tarihi bir medeniyetin var olmuş olabileceği hayal bile edilemiyordu. Ancak o yıl Tahran üniversitesi coğrafya müessesesi tarafından bir heyet Lut çölü ve çevresini araştırmak üzere bölgeye geldi. Heyet araştırmalarında bir kaç seramik parçası buldu.

Daha sonra tarihi araştırmalar Şehdad kentinin İlam imparatorluğunun özerk eyaletlerinden biri olan Arata eyaletinin merkezi olduğunu ortaya koydu. Arkeologlar bu bölgede yaptıkları kazı çalışmalarında atik, lacivert ve firuze taşları gibi bu kentin atölyelerinde işlenen çeşitli eşyalara rastladı. Nitekim dünyada keşfedilen en eski metal bayrak Şehdad bayrağı adı ile anılan bronzdan bir bayrak da bu bölgede bulundu ve hali hazırda İran milli müzesinde saklanıyor. Bölgede ayrıca metalleri eritmek üzere yapılan bazı ocaklar ve atölyeler keşfedildi ki bu da Şehdad’ın bir sanayi kenti olduğunu gösteriyor.

Öte yandan İran coğrafyasında bazı bölgelerin eski adları, İran milletinin binlerce yıl önce bu bölgede bulunan madenleri tanıdıklarını ve onları kullandıklarını gösteriyor. Örneğin İran’ın Kürdistan eyaletinin Merivan kentinin eski adı Asenabad’dı. Asen kürtçe'de demir anlamına geliyor. Ya da Semnan eyaletinde yer alan Damgan kentinin adı Altındağ’dı ki hali hazırda bu yörede altın madenleri araştırmaları devam ediyor.

Eski İran’da madenlerin nasıl keşfedildiği hakkında pek fazla bilgi bulunmuyor. Ancak İran’ın tarihi madenlerinin kuyuları ve tünelleri, eskiden maden arama çalışmaları çok düzenli yapıldığını ortaya koyuyor.

İran’da madenlerin bilimsel yöntemlerle arama çalışması 1939 yılında başladı. Bugün İran binlerce madeni ve onlarca çeşit maden ürünleri ile dünyanın en zengin madenlerini barındıran bir ülkedir. Nitekim Kirman’ın Serçeşme bakır madeni veya Yezd eyaletinin Çadormelu demir madeni kalite bakımından dünyaca ünlüdür.

İran değeri 700 milyar dolar tahmin edilen 60 çeşit madeni bulunuyor. İran’ın petrol dışı ihracatında maden ürünlerinin payı yüzde 30 ila 35 kadardır, fakat maden sanayiinin İran ekonomisi üzerindeki dolaylı etkisi ticaret ve hatta sanayi sektörlerinden çok daha fazladır.

Madenler çelik, çimento, taş, kurşun ve kalay ve benzeri sanayi sektörlerinin ham maddelerini karşılıyor. Örneğin İran’ın çelik sanayiinde İranlı üreticiler İran’da üretilen demir madeninin yüksek kalitesi ve bu madeni işlemek için ucuz enerji gibi imtiyazlardan yararlanıyor. Bundan başka 21. Yüzyılın stratejik sanayii ve metali olarak adlandırılan bakır sanayii de İran’da çok gelişmiştir ve elektrik, komünikasyon, inşaat ve otomotiv gibi önemli sektörlerde kullanılmaktadır.

Öncelikli bölgelerde madenlerin keşfedilmesi ve maden sanayiinin ülke ekonomisinde payının geliştirilmesi, İranlı yetkililerin gündeminde olan iki önemli konudur. Bu doğrultuda yatırımları arttırmak ve altyapıları geliştirme ve maden arama teknolojilerini ilerletmek ve randımanları yükseltmekle ülkenin yeraltında yatan bu sermayelerinden azami ölçüde yararlanılmaya çalışılmaktadır.