Bugünkü sohbetimizde İran’da fayans ve seramik pazarını ele almak istiyoruz.

İnşaat malzemeleri arasında fayans ve seramik, İran’ın petrol dışı ihracatı arasında yer alan ürünlerdir. Hali hazırda İran’ın bir çok eyaletinde 130 kadar üretici işletme fayans ve seramik üretmekle meşguldür.

İran’da fayans ve seramik üretimi derin bir maziye sahiptir. Bu iki ürün aslında çömlek sanatının içinden doğan iki üründür ve insanoğlunun da tarihi sanatlarından biri sayılır. Çömlekçilik sanatı gerçekte insanların ihtiyacının ürünüdür ve ilkel insanların doğadaki maddeleri kullanma yolunda ilk sanat ve sanayi ürünleri sayılır.

Çömlekçilik, toprağın ya da asıl olarak killi toprağın çeşitli aşamalardan geçirildikten sonra şekillendirilip kullanılmak üzere çeşitli eşyalar üretilmesine verilen addır. Aslında beşeriyet tarihinde ilk kez hangi kavmin veya milletin çömlek yaptığı kesin olarak bilinmiyor. Çömleğin ham maddesi ise basit olarak toprak, su ve ateştir. Bu yüzden bu sanat yeryüzünde herhangi bir noktada şekillenmiş olabilir. İran platosu iklim çeşitliliği ile beraber Ortadoğu bölgesinde çömlekçiliğin ortaya çıktığı esas noktalardan biridir.

Öte yandan İran özel coğrafi konumu ve çeşitli medeniyetlerle irtibatı sayesinde çömlek sanatında çok seçkin ustaları yetiştiren bir ülkedir, nitekim geçenlerde İran’ın Lalcin kenti dünya çömlek başkenti olarak kayda geçmiştir.

Eski İran’da bu sanat en çok Zagros sıradağlarının batısında yer alan Lorestan eyaleti, Hazar denizinin Güney kıyılarında yer alan Gilan ve Mazandaran eyaletleri, kuzeybatıda Azerbaycan yöresi ve güneydoğuda Kirman, Sistan ve Bulucistan eyaletlerinde yaygın olmuştur.

İran’da yapılan arkeolojik kazılarda elde edilen en eski çanak çömlek, mazisi millattan önce 8. Milenyuma dayanan Kirmanşah eyaletinin Gencdere tepesinde keşfedilmiştir.

Öte yandan çömlekçilik sanatı çömlekçi çarkının icat edilmesinin ardından büyük bir değişim yaşadı. Bu arada bir çok araştırmacı İran platosu sakinleri çömlekçi çarkını icat ettiği konusunda hemfikirdir. Bundan başka çömlek sanatında kullanılan toprak binlerce yıl pişirilmeden kullanılıyordu ve bu yüzden ilkel fırınların kullanılmaya başlanması da bu sanatta önemli bir dönüm noktası oldu. Dünyada çömlek sanatında kullanılan ilk fırınlar milattan önce 6. Milenyumda kullanılmaya başladı.

Ancak arkeolojik çalışmalarda bulunan bir çok çömlekte şekillerin tam simetrik bir yapıya sahip olmaması bu eserlerin yapımında çömlekçi çarkının kullanılmadığını gösteriyor. Oysa İran’ın güneyinde tarihi Şuş yöresinde yer alan Çoğamiş ve Tel Bakun tepesinde ve Tahti Cemşid yakınlarında bulunan çömlek eserleri tamamen simetrik bir yapıya sahiptir ki bu da bu eserlerin yapımında çömlekçi çarkının kullanıldığını ortaya koymaktadır.

Zamanla çömlekçilik sanatında fırınların geliştirilmesi ve çömlek sanatında kullanılan maddelerin kalitesinin değişmesi, çömlek ürünlerinin boyanması ve sırla kaplanmasına imkan sağladı. Sır, Bazı nesnelere parlaklık verme, dış etkilerden koruma, sızmalarını önleme veya başka amaçlarla sürülen, saydam veya donuk verniktir. Çömlekçilikte üretilen ürünlerin yüzeyini parlak, düz ve güzel ve su geçirmez hale getirmek için üretilen çömlek soğuduktan sonra üzeri sırla kaplanır.

Çömlekçiliğin önemli ürünlerinden biri, fayanstır ve iki temel bölümden oluşur. Fayansın temel bölümünü çömlek oluşturur ve sır da bu bölümün üzerini kaplayan ikinci bölümdür.

İran’da fayans üretimi uzun maziye dayanır. Arkeolojik çalışmalarda İran’ın fayans zanaatının bazı örnekleri Şuş bölgesinde ve Hahameneşi krallığından geriye kalan köşklerde bulunmuştur. Bu eserlerin mazisi ise milattan 400 yıl öncesine dayanır.

İslam dininin zuhur etmesi ve dünyanın dört bir yanına yayılması ile birlikte fayans İslamî mimarinin önemli bir özelliği olarak camilerin bezenmesinde yaygınlaştı. İran’da Safeviler dönemi gibi çeşitli tarihi dönemlerden geriye kalan fayans örnekleri güzellik ve renklerin kalıcı oluşu itibarı ile dünyada eşsizdir. Bu tür fayans işlemelerin en güzel örnekleri dünyanın en harika muarrak işlemeleri sayılan İsfahan kentinin Şeyh Lütfullah camiindedir. 

Sırı oluşturan madde aslında çok yumuşak bir pudradır ve üretilen ürünün üzerinde yerini alır ve ardından fırında pişirilerek yeteri kadar sertleşir ve böylece cilalandırmaya hazır hale getirilir ve içinde renk kullanıldığı takdirde renkli hale gelir. Fayansın sırı onları her türlü bakteri, mantar ve kimyasal maddelerin bozucu etkisine karşı korur.

Fayansları birbirinden ayırt eden bir başka özelliği, renk ve desenleridir. Sırla kaplanmış fayanslarda renk, fayansın dokusuna sızabilir. Bu durumda renk, kullanılan toprağın doğal rengi veya fayans pişirilmeden önce killi toprağa eklenmiş olan renk olabilir.

Bazı durumlarda sırla kaplanan fayanslarda  kurşun silikatı ve renk zerreciklerinin karışımı olan renk, çömlek pişirildikten sonra sırın yüzeyinde yer alır. Artından fayans rengin ana gövdesi ile birleşmesi için yeniden fırına verilir.

Sırla kaplanan fayansların çeşitli renkleri ve desenleri ve yüzeysel dokuları vardır ve sırsız fayanslara nazaran daha çok çeşitlilik arz eder. Üzerindeki sır seramik cinsinden olan fayanslara da seramik fayans veya kısaca seramik denir.

Fayans yapımında kullanılan killi toprağın saflık derecesi, fayansın kaç defa pişirildiği ve kullanılan fırının sıcaklığı, fayansın kalitesini ve fiyatını belirleyen etkenlerdir.

Fayansın kalitesi sıcaklığın aniden 20 ila 100 derece değişmesini en iyi şekilde tahammül etmesi ve yüzeyindeki sırda veya gövdesinde hiç bir çatlak izi oluşmamasına bağlıdır. Fayans binaların iç ve dış cephesinin bezenmesi ve ayrıca hijyen ortam yaratmak için ve yine yüksek oranda sıcaklık ve elektrik akımlarına karşı dirençli olması yüzünden sağlıkla ilgili mekanlarda ve mutfaklarda ve laboratuvarlarda ve kimyasal maddeleri kullanan fabrikalarda geniş çapta kullanılır.

İran’da ilk modern fayans fabrikasının açıldığı günün üzerinden yaklaşık yarım asır geçiyor. İran’da sanayi ölçekte ve sanayi yöntemi ile fayans üreten ilk fabrika 1957 yılında kayda geçti ve üç yıl sonra, 1960 yılında hizmete girdi.

Günümüzde İran’da onlarca fayans ve seramik firma faaliyet yürütüyor. Bu firmalara  İsfahan, Elvend, Pars, Hafız, Sina, Nilu, Sadi, Behseram Granit, Tekseram Fayans ve İran Çini firmasını örnek vermek mümkün.

Bu arada uzman insan gücü, yeterli enerji kaynakları, yeterli ham madde, fayans ve seramik zanaatının yerli olması, güncel ve modern teçhizatın ve teknolojilerin ve makinelerin kullanımı ve ayrıca fayans ve seramik üretiminde önemli oranda yatırım yapılması, son yıllarda İran’da bu sektörde faaliyet yürüten firmaların kapasitesini yılda 700 milyon metrekare üretme seviyesine ulaştırarak İran’ı dünyada fayans üreten ülkelerin sıralamasında dördüncü sıraya yerleştirdi.

Gerçekte İran’ın fayans ve seramik sektörünün ihtiyaç duyduğu kaynakların ülke içinde bulunması, bu sektöre katma değer sağlamıştır, nitekim bu sektörün ihtiyaç duyduğu ham maddenin %70 ila %100 kadarı ülke içinde karşılanmaktadır.

Hali hazırda İranlı firmalar yılda yüz milyonlarca metrekare fayans ve seramik üreterek iç ve dış piyasalara sürüyor. Orta Asya cumhuriyetleri, Pakistan, Afganistan, Kuzey Irak ve BAE İran’ın fayans ve seramik ihracatının hedef piyasalarıdır. Bu sektörün geçen sene ihracat hacmi ise 400 milyon doları aştı.

İran’da fayans ve seramik üreten çeşitli eyaletlerin arasında Yezd eyaleti bu sektörün ana merkezi sayılır. Fayans ve seramik sanatı, Yezd eyaletinin en büyük ve çok eski sanayilerinden biridir. Yezd eyaletinde fayans sanatının 7 asırlık mazisi vardır.  Bu yüzden bu sanatın Yezd eyaletinin yerli sanayilerinde biri olduğu ve zamanla ve teknolojilerin ilerlemesi ile birlikte yeni ve modern şekline kavuştuğu söylenebilir.

İran’ın üretilen fayans ve seramik ürünlerinin %50 kadarı Yezd eyaletinde üretiliyor ki iç piyasaların ihtiyacını karşılamaktan başka bir kısmı da başka ülkelere ihraç ediliyor.

Fayans ve seramik fabrikalarının ihtiyaç duyduğu ham maddeleri eyaletin içindeki madenlerden karşılamak, üretilen ürünleri üretici fabrikanın içinde ambalaj yapmak, iç ve dış piyasalarda rekabet edebilecek nitelikte ürün üretmek, fayans ve seramik üzerinde işlenen motifleri çeşitlendirmek, verimlilik seviyesini geliştirmek ve araştırma geliştirme bölümüne önem vermek, Yezd eyaletinde üretilen fayans ve seramik ürünlerinin kalitesini yükseltmek ve hedef piyasaları bu şekilde ele geçirmek için yapılan bazı çalışmalardır.