Pars Today

Geçen bölümlerin devamında bugün yine İran geleneksel mimarisinde su ve rüzgar bacaları olan badgirler ile uyumuna değineceğiz.

Rüzgar bacaları veya Farsça değimi ile badgirler çevreci ve enerjinin en iyi şekilde kullanılması hedeflere ilaveten İran’ın bazı bölgelerindeki evlerin süsleri sayılırlar. İnsanlar cadde ve sokaklardan geçerken çeşitli güzel rüzgar bacalarını görünce İranlı mimarların zevk ve yeteneklerinden yararlanıyorlar.

Badgir, aslında çölün sıcağında yaşayanların evlerini serinlemek için icat ettikleri bir yöntemdir. Hava sirkülasyonu oluşturarak temizleyen e serinleten bu bacalar aslında dörtgen veya muntazam çokgen tabanlı olarak her zaman evlerin en yüksek yerince ve tavanın üzerinde inşa edilirler. Çölde inşa edilen binalarda genelde badgirler binalarda havuzhane denilen bölümün üzerinde bulunur. Havuzhane her binanın yazlık odalarının sonunda küçük bir verandadır. Yazlık odalar, bazen 5’ten fazla bir çok kapısı olan büyük bir odadır ve binanın avlusu ve yazlık odaları birbirine bağlar. Burada bulunan küçük bir havuz, odanın adının havuzhane olmasına sebep olmuştur. Badgirler ise tam da bu havuzun üzerinde inşa edilir ve duvarlarda bulunan deliklerden hava akımı aşağıya ve su dolu havuzun üzerine akıtılır.

Badgirler veya rüzgar bacaları desenli tuğlalarla süslenir ve kavisli olan güzel giriş delikleri olur. Zengin ailelere ait olan eski bazı binalarda havuzhane kapalı bir odaydı ve yazlık odalara bazı koridorları vardı, tıpkı günümüzdeki bazı havalandırma sistemlerinin kanalları gibi. Böylece serin hava bu kanallarla diğer odalara yönlendirilirdi.

Tabi rüzgar bacaları sadece odaları serinletmekle  kalmaz, evlerde su depoları ve şahsi sarnıçlardaki suyun ve yiyeceklerin depolandığı kilerlerin serinletilmesi için de kullanılır.

Rüzgar bacaları (badgirler) dış görünüşü itibarı ile birkaç gruba ayrılır. En basitleri soba bacası gibi çok küçük ve tek yanlı çalışanıdır. Bu yöntem yoğun kum fırtınaları ve kasırgalardan kurtulmak için badgirin yönü sadece serin rüzgarlara doğru yapılır ve diğer yönü kapalı olurdu. Bazen bu tek yönlü badgirlerin sırtı çok şiddetli ve rahatsız edici rüzgarlara doğru inşa edilerek aslında bir nevi aspiratör görevi yapardı. Bu gibi badgirler ise diğerlerine nazaran daha küçük ve daha sadedir.

Badgirlerin diğer çeşitleri çift taraflı, üç taraflı, dört taraflı, genelde sekizgen ve bazen de yuvarlak olan çok taraflı ve altıncı çeşidi ise (Chibouk) çibuk badgirdir. Sonuncu çeşitte badgirin dış görünüşü küp değil, sanki borunun başına bir dirsek bağlanmış gibi görünüyor. Bu badgirin en iyi ve tanınmış örneği ise Sircan Badgiridir. Dış görünüşüne rağmen kanallar ve iç bölmeler ise çok taraflı badgirler gibidir.

Badgirlerin başlıca işlemi ikiye ayrılır. Birincisi güzel ve serin havayı alt kesimlere aktarmaktır, öyle ki rüzgar badgirlerin pınarına esince, rüzgâr badgirin iç bölmeleri nedeni ile hızla aşağıya doğru emiliyor.

İkinci görevi ise sıcak ve kirlenmiş havayı da dışarı aktarıyor, yani tıpkı akciğerler gibi temiz havayı içeri ve kirlenmiş havayı dışarı veriyor. Bunun için duvarda bir raf veya küçük bir dolap yapılır. Böylece günümüz şöminelerin kapatılması gibi bir sitemle, ahşaptan yapılan bir kapı ile rüzgar kontrol edilebilir.

Kış ayılarına dolabın kapısı kapatılır ve odanın havası içeride kalırdı fakat söz konusu dolap bu mevsimde günümüz buzdolabın görevini yapardı, öyle ki et, süt ürünleri ve hatta akşamdan kalan artık yemekler bile burada bozulmadan ve evcil hayvanların ulaşması engellenerek saklanabilirdi.

Badgirlerden bazıları da  hem hava sirkülasyonu ve hem buharlaşma yöntemleri ile bunu yapar. İran'ın eski bahçelerinden Devletabad bahçesinin badgirindeki soğutma sistemi ikinci yöntem gibidir; öyle ki hava akımı binaya girince küçük ve taştan yapılmış bir havuz ve fıskiyesinden geçerek oradan diğer odalara yönlendirilir. Rüzgar bacası (badgir) altında olan ve içinde havuz ve fıskiyesi bulunan oda, sekizgen olması nedeni ile Heşti olarak biliniyor ve etrafında bir çok kapı var. Özel bir odanın serinlenmesi istendiğinde oda ve Heşti arasındaki kapı açılır ve serin hava da o odaya doğru yönlendirilir.

Rüzgar bacalarının daha iyi çalışması için farklı yöntemler de kullanılır. Örneğin Bem tarihi kentinde binadan yaklaşık 50 metre uzaklıkta olan badgir yeraltı bir kanal ile binaya bağlanıyor. Kanlın üstünde bir bahçe inşa edilmiştir. Bahçenin sulaması ile oluşan nem ve rutubet kanalın duvarlarına nüfuz ediyor ve binaya doğru akan hava daha da serinliyor.

Bazen badgirin ağzına yerleştirilen hasır veya delikli kiremit tuğla veya dikenli çalıları ıslatılır, böylece oluşan rutubetle hava daha da serinletilir.

İran'da tanınan rüzgar bacaları, tarihi Kaşan kentinde Borucerdi binasın Badgiri, Abbsiler binasının Badgiri, zaten rüzgar bacaları kenti olarak bilinen Yezd'de Devletabd binası badgiri ve 6 badgiri olan Şeş Badgir sarnıcı, ve de Tahran'da Golestan Saray'ının badgirine değine biliriz.

Badgirler en çok Kaşan, Yezd, Cehrom ve Tebes kentleri ayrıca Ervend ve Fars Körfezi kıyısında bulunur. Rüzgar bacalarının yapımında İran mimarisinin olanaklarından en iyi şekilde yararlanılmıştır fakat ilk badgirin hangi kentte yapıldığı belli değil. Fakat ortaçağ seyyahları daha çok Yezd, Gonabad, Tebes, Kerman, Bem ve Zahidan gibi çöl, sıcak ve kuru kentlerin badgirlerinden söz etmişlerdir.

Bazı tarih yazarları ve uzmanlara göre badgrlerin varlığı her ev sahibinin konumu ve kişiliğini yansıtıyordur. Badgirlerin büyüklüğü veya küçüklüğü ise ev sahibinin ekonomi düzeyi ile ilgiliydi, öyle ki bir kent veya köye girişte, badgirlerin konumuna bakışla, her evin ekonomi gücü tahmin edilebilirdi.

İran’ın güneyinde Bender Abbas liman kenti, Lorestan yöntemi, Qeşm adası ve Çabahar liman kentinin badgileri İran’ın görülmeye değer rüzgar bacalarıdır. Fakat en iyi örnekleri ise İran’ın güneyinde Bender Lenge ve Bender Kong kentlerinde mevcuttur… ve hala en büyük dört yanlı badgirler ise bu iki eski liman kentin başlıca simgesidir.

Yezd kentinde Devletabad bahçesindeki badgir, 33 metreyi aşan yüksekliği ile dünyanın en uzun badgiridir. Bu badgir rüzgarı yakalayarak binada ana odalar ve sarnıçlara yönlendirir. Tarihi Yezd kenti badgirler (rüzgar bacaları) ile ünlüdür. İran’ın orta kesimindeki diğer kentlere göre daha fazla badgir ve çeşide sahip bu kentteki rüzgar bacalarının bir çoğu 4 taraflıdır. Tabi ki buradaki badgilerin de büyüklüğü, üzerindeki tuğla veya kerpiç süslemeler eski zamanlarda ev sahibinin konumu ve ekonomi gücünün göstergesidir. Yezd kentinde badgirlerin yapımında daha çok kerpiç, tuğla, balçık ve çok dayanıklı bir ahşap olan “çub şurune”den yapılır. Kent ve bölge iklimi nedeni ile badgirlerin malzemeleri genelde toprak ve balçıkla karıştırılır.

İran’ın güneyinde Hormozgan ilinin Qeşm ilçesine bağlı olan kasabalardan Laft, İran’ın en eski kasabalarından biridir. kasabanın kendine has kültürü, doğası ve tarihi, bu kasabayı diğerlerinden ayırıyor. Çöl mimarisi ve bu adada yapılan badgirler, bölgenin özelliklerindendir. Tabi ki kasabanın deniz kenarında bulunması ve deniz ulaşımının olması, mangrov ormanlarının varlığı, tatlı suya ulaşılabilmesi ve muson rüzgarlarının esmesi bölgeyi insan yaşamı için elverişli yapması sonucu bölge kendine has özelliklere sahip bir ikametgaha dönüşmüştür.

Kasabanın tüm evlerinde merkezi bir avlu ve badgir bulunur. Badgirlerin boyutları farklıdır fakat Laft kasabasını, badgirler kasabasına dönüştürmüştür. Kaç yılda bir kere tüm evler geleneksel şekilde restore edilir, bu yüzden kasaba hala ilk ve eski biçim ve tarzını koruyabilmiş ve gelenek ile modernite arasındaki savaşta, geleneksel mimari tarzı galip gelebilmiştir.

 Unutmamak gerekir ki eski çağlarda insanlar sıcaklıktan korunmak için kendiliğinden serinliği oluşturan ve havalandırmayı sağlayan badgirler sistemini kullanmışlardır. Fakat günümüzde elektrik ve fosil yakıtların kullanılması nedeni ile çevre büyük hasar görmüştür. Bu yüzden badgirler vasıtası ile binalarda doğal yöntemler ve kendiliğinden oluşan havalandırma sistemi, enerji tüketiminde önemli oranda tasarruf sağlıyor.

Badgir veya rüzgar kulesi, doğal enerji ve özellikle su ve rüzgârla tam uyum içinde olması nedeni ile kentsel alan tesislerinin yerini alabilir ve mevcut mimaride her bölgenin özel konumuna uygun olarak badgirlerden yararlanılabilir.