Dünya Braille alfabesi günü

Yazı yazmayı icat etmek, insanlık uygarlığının en önemli başarılarından biridir, nitekim tarihin başlaması yazının icadı ile eşzamanlı bilecek kadar önemlidir.

Yazı büyük uygarlıkların yayılması, bilgi, din ve kültür alışverişinde önemi rol ifa ediyor. Mağara insanları bir biri ile bağlantı kurmak için uzun bir yol kat etti. Bu yol 30 bin yıl önce mağaraların duvarlarına resim çizmekten başlayarak devamında milattan yaklaşık 2 bin yıl önce Mezopotamya’da Sümerliler tarafından yazının icat edilmesine kadar sürdü ve 100 yıllar boyunca değişim ve evrim geçirerek günümüzde çeşitli bölgelerdeki şeklini aldı, öyle ki artık her millet kendi dili ve yazısına sahiptir; böylece çeşitli bilimleri öğrenirken aynı zamanda da öğretebiliyor, üstelik tüm dünyanın kendi aralarında anlaşabilmeleri için belirledikleri dil ve yazı ile  kendi aralarında bağlantı kurabilirler.

Sıradan insanlar için eline kitap alarak okumak ve öğrenmek için sadece irade ve zamana gerek vardır, fakat görme engelliler için bu iş, o kadar kolay değildir, nitekim geçen asra kadar onlar için okumak ve yazmak imkansızdı. Bu yüzden görme engeliler için özel bir yazı ve alfabe geliştirildi. Bu yazı, Braille alfabesinden başkası değildir. Bugün miladi 4 Ocak, dünya Braille alfabe günü olarak adlandırılmıştır.

Tarih boyunca bir çok insan görme engelliler için özel bir alfabe ve yazı icat etmek için girişimlerde bulundular fakat en sonda sadece Braille alfabesi kullanılarak kalıcılaştı. Braille alfabesi, 19. Asırda (1821 yılında) Louis Braille tarafından görme engelliler için geliştirildi.

Kasım 2018’de BM tarafından 4 Ocak günü “Dünya Braille Alfabesi Günü” olarak adlandırıldı. Zira dünya toplumunun görme engelliler için daha duyarlı olmaları ve Braille alfabesine daha çok dikkat edilmesi ile onların çalışma ortamında, eğitim alanlarında ve sosyal hayatta daha rahat davranarak öğrenmeleri ve öğretmeleri hedeflendi.

Sohbetimizin devamında sizleri Braille alfabesi ve yazısının yapısı ve gerekli araçları, ayrıca Louis Braille’in hayatı hakkında kısa bilgiler aktaracağız.

Dokunma hissi ile okunup anlaşılan Braille alfabesi, görme engelliler ve az görebilenlerin bilgi edinmeleri ve bilimsel alanda ilerlemeleri alanında önemli rol oldu. Günümüzde bir çok görme engelli dokunma hissi ile, yani kendileri için tasarlanan kabartmalı yazıları hissederek okuyabilirler.

Braille alfabesi parmak uçları ile hissedilebilen kabartmalı noktalardan oluşuyor. Bu olumlu özellik ise daha önce tasarlanan diğer yazı tarzlarına göre görme engellilerin daha rahat okuyabilmelerini sağlıyor.

Dikkat edilmesi ve unutulmaması gereken konu ise Braille alfabesinin uluslararası bir yazı olmaması ve her ülkenin ise kendi yazı özellikleri ve konularını bu alfabeye sığdırmasıdır. Örneğin Braille alfabe yazısı diğer dillerde sıradan yazı yöntemlerinin tersinden yazılır; başka bir ifade ile örneğin Farsçada normal yazı sağdan solayken Farsça Braille yazısı soldan sağa, İngilizcede normal yazıları ise soldan sağa yazılırken Braille ise sağdan sola yazılıp okunuyor.

Braille alfabesi iki kolon taşıyan dikdörtgen düzen üzerine dizilmiş altı kabartılmış noktadan oluşur. Her iki kolonda üçer nokta bulunur. Sağ kolonun noktaları yukarıdan aşağıya ve 1’den 3’e kadar numaralandırılır ve sol konu noktaları ise yukarıdan aşağıya 4’ten 6’a kadar.

Noktalardan her birinin kabartmalı olup olmaması ise  64 farklı kombinasyondan birini oluşturması için farklı şekillerde dizilir ve alfabe harfleri, virgül, ünlem işareti, nokta vb. yazı sembolleri ve rakamları belirler. Bu harfleri isimlendirmek için noktaların bulunduğu her bir pozisyon, yerlerine göre söylenir. Örneğin 4-3-1 noktaların kabarık olması İngilizce’de “M” harfidir. Braille alfabede ayrıca bazı anlaşmalı kelimeler de bazı terimler veya uzun kelimelerde gerekli harfleri azaltmak hedefi ile  için belirlenmiştir.

Braille alfabesi hem okumak ve hem yazmak için kullanılabilir fakat yazması görme engelliler için pek kolay değildir. Onlar yazmak için özel araçlar ve aletlere ihtiyaçları var. Bizler için belki bir kalem ve kağıt yeterli olur fakat görme engelliler için özel kalem ve kağıt gerekiyor. Onlar Braille hücrelerine dokunarak ve kağıt üzerine özel kalem ile yazarak cümleler oluşturuyorlar ve okumak için de parmak uçlarını kullanıyorlar.

‘Braille Alfabesi tableti’ gibi isimlerle bilinen ve plastikten ya da metalden yapılan aleti kullanmak mümkün olacaktır. Bu tableti bir şablona benzetmek mümkündür. Tablet, birbirlerine menteşe ile tutturulmuş olan iki plakadan meydana gelmektedir. Bu iki plaka birbirlerine tutturulmadan önce aralarına kabartma yazı kartonu yerleştirilir. Ucu sivri, çiviye benzeyen kalemle karton delinir ve Braille alfabesinde yer alan karakterler (harfler, rakamlar, noktalama işaretleri) kartona işlenmiş olur. Kullanılan kâğıt kalın ve bastırıldığında noktaların hissedilmesini sağlayan bir materyal

Dünya Braille Alfabe günü dolayısıyla hazırladığımız sohbetimizin bu bölümünde bu yazı tarzının icat sürecini ve mucidi hakkında konuşacağız.

Louis Braille tarafından icat edilen alfabenin dünya çapında kullanılmasından önce miladi 16.yy’ın başlarında Francesco Lucas görme engelliler için, temeli ahşap üzerinde oyma olan bir yazı tipi icat etti. Yaklaşık bir asır sonra Pierre Moreau kurşun harflerle görme engelliler için bir yazı tarzı oluşturdu. Çalışmalar devam etti ta ki Hauy adında bir şahıs yazılanları bir kağıt üzerinde kabartma şeklinde yazılmasını sağlamayı başardı. O zamana kadar körler için tüm yazı tarzlarının temeli, normal ve sıradan alfabeydi ve en büyük sorun ise sadece doğumdan sonra görme yeteneğini kaybedenler tarafından kullanılabilirdi. Buna ilaveten görme engelliler için yazı yazmak da çok zor ve meşakkatli bir işti.

Miladi 19.yy’ın ikinci yarısında bizzat görme engelli bir öğretmen, noktaların yan yana gelmesi ile oluşan yeni bir yazı tarzı ve alfabeyi icat etti. Bu alfabe hem yazmak ve hem basım açısından çok daha kolaydı.

Louis Braille 1809 yılında Paris’te dünyaya geldi ve çocuklukta geçirdiği kaza sonucu görme yeteneğini kaybetti. Birkaç yıl normal okula devam etti, fakat her şeyi duyma yeteneği ile öğrenemiyordu. 10 yaşındayken “Paris görme engelliler Kraliyet Enstitüsü” ( French Royal Academy of Sciences) tarafından aldığı burs, ona yeni yolların kapılarını açtı.

1821 yılında Charles Barbier adında bir eski asker onların okullarını ziyaret etti. Barbier yıllar önce Napolyon'un talebi doğrultusunda, askerlerin gece karanlığında ışık olmaksızın anlaşmalarını sağlamak için bir sistem geliştirmişti. Fakat bu sistem çok karmaşık ve öğrenilmesi de çok zordu. Braille, Barbier'in en büyük eksiğinin, alfabesinin sahip olduğu temsilî harflerin insanın parmağını hareket ettirmedikçe anlaşılamaması olduğunu söyledi.

Braille, Barbier’in 12 noktalı sistemini 6’ya indirdi; bu ise okul yetkililerinin dikkatini çekti fakat resmi ve ciddi şekilde kullanılmadı ve görme engelli öğrencilerin yetiştirilmesi eski sistemle devam etti.

Fakat Louis çalışmadan vazgeçmedi ve ilk kitabını bu alfabe ile 20 yaşındayken yayınladı; bu kitap ise uzun yıllar kimse tarafından fark edilmedi. Louis Braille 1837 yılında müzik ve matematik alanlarından diğer simgeleri de alfabesine ekledi. 1852 yılında 43 yaşında Tüberküloz hastalığından hayatını kaybetmesinden birkaç yıl sonra 1868 yılında bir grup İngiliz, Enstitüyü ziyaretleri sırasında Louis’in icadını keşfederek yaydılar. Böylece “Braille Alfabesi” tüm dünyada yavaş yavaş tanınarak kullanılmaya başlandı.

Görünüşte Braille alfabesinin görme engellilerin eğitimi için yeterli olduğu sanılabilir; fakat bu alfabe aslında onlar için göz mesabesindedir. Görme engelli biri mutfak dolapları veya buzdolabında olan şişelerin içindekilerin ne olduğunu, veya ilaç kutularındaki hapların ne olduğunu nasıl fark edebilir? burada ise Braille alfabesinin önemi kendini gösteriyor. 2008 yılında engelliler hakları konvansiyonunun onaylanması ardından bir çok ilerlemiş toplum görme engellilerin hayatını kolaylaştırmak için büyük ve önemli çalışmalar gerçekleştirdiler. Günümüzde bir çok binanın asansörlerinde, havaalanları, tren istasyonlarında, banka dekontlarında, restoranların menülerinde Braille alfabesine rastlamak mümkün.

Her yıl 4 Ocak gününde Dünya Braille alfabesi gününün anılması, Louis Braille’in doğum gününü anmak ve görme engellilerin hayatındaki etkisini anmak ayrıca ülke yönetimlerinin görme engellilere özel ilgi göstererek onları topluma kazandırma fırsatını oluşturmak için bir fırsattır./012