Эрон бўйлаб саёҳат (53)
Ушбу дастурда биз Дамғон шаҳрига ташриф буюрдик
Ассалому алайкум барча Эрон бўйлаб саёҳат дастурлари туркуми тингловчилари ва мухлислари, азиз дўстлар, биз саёҳатимизни ва Семнон вилоятини зиёрат қилишни давом эттирдик. Семнондан 120 км узоқликда жойлашган тарихий ва афсонавий Дамғон шаҳрига ташриф буюриш имконига эга бўлдик. Қадимий сивилизацияга эга, қадимий ёдгорликларга, тарихий диққатга сазовор жойларга ва ажойиб табиат мўъжизаларига бой ўлка азалдан ҳозирги кунгача кўплаб археологлар, сайёҳлар ва тарихий ёдгорликларни зиёрат қилишга қизиқувчиларнинг эътиборини тортган. Қадимий Дамғон шаҳри шимолдан Алборзга ва жанубдан чўлга, шунинг учун у икки хил иқлимга эга. Бу ҳудудда мева етиштириш учун унумдор тупроқ бор. Бу шаҳарнинг энг муҳим маҳсулоти Эронда жуда машҳур бўлган писта ҳисобланади. Бу шаҳарнинг сифатли маҳсулотларидан писта, қовун ва узумдан ташқари, дейиш мумкин. Дамғон халқи форс ва дамғон шевасида сўзлашади.
Дамғон Эроннинг энг қадимий шаҳарларидан биридир. Бу шаҳар Ипак йўлида жойлашганлиги ва кўплаб дарвоза ва карвонсаройларнинг мавжудлиги билан катта аҳамиятга эга бўлиб, “Юз дарвоза” шаҳри номи билан машҳур. Милоддан аввалги тўрт юз йил ичида Дамғон шаҳри шу қадар буюк бўлганки, Ашк учинчи ва Тирдод Парфий уни милоддан аввалги 249 йилда ўзларининг пойтахтларига айлантирганлар. Шаҳар эрамизнинг биринчи асрига қадар аҳамиятини сақлаб қолди ва буюк Қумус вилоятининг пойтахти эди. Унинг атрофида бир вақтлар қурилган машҳур “Қалъа” деворининг қолдиқлари ҳозир ҳам кўриш мумкин.
Қўрғон деворининг қолдиқлари
Дўстлар, ўзига хос маданий бойликка эга бўлган тарихий Дамғон шаҳри қимматли тарихий обидаларга эга. Қалеҳ Герд Кооҳ, Ҳесар Дамғон тепалиги, Жоме масжиди, Жафар Имомзода, Туғрул минораси, Тарихон масжиди, Чешмеҳ Али мажмуаси, Шоҳ Аббосий карвонсаройи ва Сепаҳсалор тарихий ёдгорликлари Дамғоннинг энг муҳим тарихий ёдгорликларидан бўлиб, улардан баъзилари милоддан аввалги тўртинчу юз йиликга бориб тақалади. Ҳесар Дамғон тепалиги дунёга машҳур бўлгани учун бугунги дастуримизнинг давомида ушбу ҳудудни таништирамиз.
Дамғон шаҳридан икки километр жануби-шарқда “Ҳесар тепалиги” деб номланган тепалик бор. “Ҳесар тепалиги” Эрон сивилизацияси даврларини тан олиш ва таққослашдаги асосий тўплам бўлиб, илмий доираларда, дунё археологларининг тадқиқотларида жуда қимматлидир. Тепалик биринчи марта 1931 ва 1932 йилларда машҳур археолог Доктор Эрич Шмидт томонидан, иккинчи марта 1967 йилда Пенсилвания университети археологлари томонидан қазилган.
Ҳесар тепалиги 1995-йилда Эронда Ислом инқилоби ғалаба қозонганидан сўнг эронлик мутахассислар ва археологлар томонидан учинчи марта қазилган. Қазиш ишларининг турли босқичларида археологлар турли цивилизацияларнинг бир неча даврларини ва бу ҳудудда олти минг беш юз йилдан тўрт минг олти юз йил аввал яшаган одамлар ҳаётининг изларини топдилар.
4300 йил муқаддам дейиш мумкин бўлган "Фенcе Ҳилл" цивилизациясининг энг гуллаб-яшнаган даврида ер тубидан одамларнинг қандай яшаши белгилари пайдо бўлди. Бу давр архитектураси асосан зинапоялар орқали бир-бирига боғланган кичик хоналардан иборат. Халқнинг турмуш тарзи жуда содда бўлиб, Ҳесар тепалиги аҳолисининг бу даврда иқтисодий ҳаёти уч тамойилга асосланади: савдо алоқалари, чорвачилик, паррандачилик ва деҳқончилик.
Бу ҳудудда юзлаб ўйиб ишланган муҳрларнинг қўлга киритилиши Ҳесар тепалиги аҳолисининг Эрон жануби-шарқидаги халқлар ёки Ҳинд водийси аҳолиси билан чизиқли ва кўзга кўринган муносабатлари мавжудлигидан далолат беради. Бу даврда Афғонистоннинг Бадахшон ва Жалолобод шаҳарларидан кўк ранг ва бошқа қимматбаҳо тошлар келтирилиб, Дамғондан юқори сифатли фируза олиниб экспорт қилинган. Вилоятда металл эритиш печлари ва майда қўрғошин бўлаклари мавжудлиги ҳам ўша даврда Дамғондан металл экспорт қилинганидан дарак беради.
Ниҳоят, бу ҳудуд аҳолиси бойлиги, маданияти, савдо-сотиқ ва фаровонлиги туфайли номаълум душман ҳужумига учрагани, шаҳар даҳшатли урушда ларзага келгани ҳақида далиллар бор.
Шубҳасиз, сивилизациянинг энг қадимги қатламлари орасидаги Ҳесар тепалигининг энг янги қатламлари орасида бир неча асрлик Эрон меъморчилиги, маданияти, тарихи ва ҳаёти натижаси бўлиб, келажакда бу чегаранинг бой сивилизацияси ва маданиятининг бошқа қирраларини ёритиб бериши мумкин.
Одатда Дамғонга саёҳат қилган ҳар бир сайёҳ Дамғоннинг Тарихий масжидини зиёрат қилишга интилади. Дунёга машҳур Эрондаги ислом даврининг энг қадимий ва нодир биноларидан бири. Сосонийлар меъморчилиги услубида қурилган бу бино ҳижрий ИИИ-ИВ асрларда содир бўлган зилзилалар натижасида юзага келган вайроналардан, ички маконида бироз ўзгаришларга учраган ҳолда, кейинчалик фойдаланиш учун сақланиб қолган. Масжидни Чеҳел Сотон деб ҳам аташади, гарчи унда қурилган санани белгиловчи ҳужжатли ёзув бўлмаса-да, лекин бино услубидан масжид ислом даврининг дастлабки йилларига тегишли эканлигини тахмин қилиш мумкин.
Бу муҳим тарихий ва маданий ёдгорликнинг аҳамияти ислом араб услуби ва сосонийлар услуби ва меъморчилиги қоришмаси билан боғлиқ. Бинонинг бош режаси тахминан квадрат шаклидаги, узунлиги 27 метр, эни 26 метр бўлган катта ҳовлидан иборат бўлиб, унинг атрофида кўпайтмали равоқли айвонлар думалоқ ва қалин устунларда жойлашган.
Тарихий харита Садр Аслам масжидлари дизайни асосида яратилган бўлиб, у ёт унсурлардан холи бўлиб, илк ислом масжидларининг энг содда, соф ва ҳатто илмий хариталаридан бири ҳисобланади. Бу бино, одатда, ғишт деворлари ва кам миқдорда ғишт ва ёғочдан иборат камарлардан қурилган. Ушбу бинонинг муҳим жиҳатларидан бири оддий материаллардан унумли фойдаланиш ҳамда мажмуа таркибий қисмлари ўртасидаги мутаносиблик бўлиб, у ҳозирги кунгача сақланиб қолган ва ҳозир ҳам муҳташам ва диққатга сазовор бинолардан бири ҳисобланади.
Дамғон тарихий обидалари биз таништирган нарсалар билан чекланиб қолмайди. Бу шаҳарнинг яна бир тарихий ёдгорлиги Дамғон масжидидир. Бугунги кунда Дамғон марказида жойлашган ушбу масжид турли даврларда вайрон бўлган ва қайта тикланган бир қанча бўлимларни ўз ичига олади. Бу масжиднинг энг қадимий меъморий тузилиши айвон ва неф ҳамда масжид минорасида кошинлардан фойдаланиш ҳисобланади. Ушбу бино 7 асрнинг ўрталари ва охири билан боғлиқ деб ҳисобланади.
Машҳур сайёҳ ўз саёҳатномасида Дамғон масжидини ҳам эслатиб ўтган ва бу бинонинг 7 аср (ҳижрий) охирида қурилишига сабаб бўлган. Дамғон масжидининг минораси баландлиги 32 метр бўлиб, куфий ёзувидаги иккита ёзув ғишт билан безатилган.
Дамғон масжиди яқинида Имомзода Жафар (а.с.) мажмуаси, жумладан, Имомзода Жафар (а.с.), Имомзода Муҳаммад (а.с.) қабри, Шаҳроҳ қабри ва қирқ қиз биноси бор. Бу коллекция салжуқийлар даврига оид бўлиб, тарихий ёдгорлик сифатида рўйхатга олинган. Жаъфар Имомзода девори ва қирқ қизнинг мақбараси минорасида куфий алифбосидаги Қуръон оятлари бўлган битиклар мавжудлиги бу бинога ўзгача кўрк бахш этган. Навбатдаги дастур ва Семнон вилоятининг бошқа гўзаллари билан учрашгунга қадар барчангизни Аллоҳ таолога топширамиз.
