Эрон бўйлаб саёҳат (74)
Дўстлар, Разавий Хуросон вилояти шаҳарларига саёҳатни давом эттириб, биз дунёдаги энг йирик заъфарон ишлаб чиқариш марказларидан бири бўлган "Торбат Ҳайдария" шаҳрига саёҳат қиламиз. Сизларни биз билан бирга ушбу тарихий шаҳарни зиёрат қилишга таклиф қиламиз.
Дўстлар, Разавий Хуросон вилояти шаҳарларига саёҳатни давом эттириб, биз дунёдаги энг йирик заъфарон ишлаб чиқариш марказларидан бири бўлган Торбат Ҳайдария шаҳрига саёҳат қиламиз. Сизларни биз билан бирга ушбу тарихий шаҳарни зиёрат қилишга таклиф қиламиз.
Торбат Ҳайдария шаҳри Торбат Ҳайдарий туманининг маркази бўлиб, Машҳаддан 145 км жанубда ва Теҳрондан 1005 км узоқликда, денгиз сатҳидан 1333 метр баландликда жойлашган. Торбат Ҳайдария шаҳри дунёдаги энг йирик заъфарон ишлаб чиқарувчилардан бири бўлиб, Эронда ипак ишлаб чиқариш бўйича биринчи ўринда туради. Заъфарон ва ипакнинг кўплигидан ташқари, бу шаҳарда Торбат Ҳайдарияни сайёҳлик жойларидан бирига айлантирган кўплаб сайёҳлик жойлари мавжуд.
Торбат Ҳайдария шаҳрида 300 дан ортиқ тарихий асарлар ва туристик диққатга сазовор жойлар мавжуд бўлиб, улардан 50 га яқини тарихий бинолар, курортлар ва сайёҳлик ҳудудлари ҳамда маънавий меросни ўз ичига олган Эрон миллий тарихий ёдгорликлар рўйхатига киритилган.
Торбат Ҳайдария шаҳри атрофидаги археологик далиллар ва кашфиётлар (айниқса, Мапери ғори, Кодкен петроглифлари ва бир қанча тарихий жойларда топилган сопол идишлар) асосида бу ҳудудда эрамиздан аввалги 4-5 минг йилликларда яшаш жойлари мавжудлигини кўрсатади. Бу ҳудуд ўз қалбида жуда кўп тасаввуф аҳлини тарбиялаган бўлиб, Торбат Ҳайдария номи бу ҳудудга 9 асрдан бошлаб Қутбиддин Ҳайдар (ҳижрий 618 йилда вафот этган мутасаввиф) номидан берилган.
Бу ҳудуд обод ва фаровон ҳудудлардан бири бўлиб, бир вақтлар Парфия ҳудуди таркибига кирган. Сафавийлар даврида Торбат Ҳайдария ўзининг алоҳида жойлашуви, яъни Ҳирот йўлида жойлашганлиги билан жуда муҳим бўлган. 10-асрнинг биринчи ўн йиллигида бу вилоят Хуросоннинг бошқа ҳудудлари қатори ўзбек исёнига дучор бўлган, Сафавий қизилбошларининг 200 йилдан ортиқ давом этган тўқнашувларида ўзбек отлиқлари томонидан бир неча бор талон-тарож қилинган.
Торбат қалъаси ғарбдан шарққа, яъни Эроннинг пойтахти Ҳиротга борадиган катта йўл ёнида жойлашгани учун Хуросон қўзғолонлари ва Қожарлар даврида ҳам ҳужумга учраган бўлса-да, Исҳоқхон Қораий мустаҳкам минора ва қўрғон қурдирди ва шаҳардаги вазиятни тартибга солди, лекин ўзбеклар ва туркманлар ҳужумлари натижасида кўп талофат кўрди.
Шаҳар чегараларида бир-бирига боғланган учта тоғ тизмаси мавжуд бўлиб, улар одатда шарқ-ғарбий йўналишга эга бўлиб, жанубий ва жануби-шарқдаги тарқоқ баландликлар билан бир қаторда ушбу шаҳар баландликларининг аксарият қисмини ташкил қилади ва бу кўплаб тоғларнинг мавжудлиг, кенг текисликларни қоплаган, сув хилма-хиллигининг муҳим омили бўлиб, бу ҳудуднинг ҳаводорлиги, энг муҳим ҳудудлари Можен шаршараси, Хесар дарёси, Малкоҳ баландликлари, Собар, Бекаул, Каме ва Сиришани қайд этиш мумкин. Ёзги коттежлар, Сириша тақиқланган ов ҳудуди, Ёввойи табиат музейи, Миллий боғ ва Пишкоҳ каби диққатга сазовор жойлар табиий туризм ва экотуризм кўплаб ишқибозларни кутиб олади.
Айниқса, Эроннинг энг бой текисликларидан бири бўлган Рух текислигида кенг текисликларнинг мавжудлиги, тарқоқ тоғларнинг мавжудлиги бу шаҳарда иқлимнинг хилма-хиллигига ва натижада қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг хилма-хиллигига сабаб бўлган. Минтақанинг энг муҳим ўсимликлари қаторида артишок, гоон турлари, седум, лола ва робарб турларини қайд этишимиз мумкин. Доривор ўсимликлар қаторида хўран, калпура, тимян, зефир ва комани ҳам қайд этишимиз мумкин, уларнинг баъзилари экспорт маҳсулотлари қаторига киради.
Торбат шаҳри мамлакатимизда ипак ва заъфарон ишлаб чиқариш устунидан ташқари, бодом, қанд лавлаги ва писта каби бошқа қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳасида ҳам алоҳида қувватларга эга.
Бу шаҳарда 23 турдан ортиқ фойдали қазилмаларга бой ва хилма-хил фойдали қазилмалар мавжуд бўлиб, улардан энг муҳимлари олтин, цемент, пўлат, каолин, тош, гипс ва кремний конларидир. Баиг шаҳри ҳудудида жойлашган Зармеҳр олтин конлари ва бой кремний конлари мамлакатнинг муҳим конлари ҳисобланади, шунинг учун Торбат Ҳайдария мамлакатнинг минерал марказларидан бири ҳисобланади.
Торбат Ҳайдария шаҳри муҳим маънавий меросга эга. Қишлоқларда машҳур шахслар, анъанавий урф-одатлар, анъанавий мусиқа, анъанавий санъат, маҳаллий таомлар ва миллий либослар, шунингдек, маҳаллий ва маҳаллий ўйинларнинг мавжудлиги ҳам барча турдаги туристларни, айниқса, қишлоқ, дам олиш ва тадқиқотчи туристларни жалб қилиш имкониятига эга. Бу шаҳарда кўплаб анъанавий санъат турлари мавжуд. Бунга мисол қилиб, молиявий кигиз, гиламдўзлик, наматдўзлик, жажим тўқиш, саватдўзлик, кумуш каштачилик ва қимматбаҳо тошларни кесишни келтириш мумкин. Ушбу ҳунармандчилик буюмлари, заъфарон маҳсулоти ва Баиг шаҳрининг қўлда тўқилган ипаклари билан бирга сайёҳлар учун мос сувенирлардир. Шунингдек, шаҳарнинг Баиг қисмида ишлаб чиқариладиган “Халважози” (ёнғоқ ҳолваси) деб номланган ҳалва тури ҳам ушбу шаҳарнинг бошқа сувенирларидан биридир.
Торбат Ҳайдарияда қимматли маънавий меросдан ташқари кўплаб тарихий ёдгорликлар мавжуд бўлиб, улардан энг кўзга кўринганлари Қутбиддин Ҳайдар тарихий-маданий мажмуаси, Табаси карвонсаройи, Лари карвонсаройи, Ҳожи Раис ҳаммоми, Шайх Ҳайдар Кодконий мақбараси ва масжиди, Работ, Буриобод мақбараси, Шайх Абулқосим Горконий қабри, бир нечта сув омборлари, иссиқхоналар, анъанавий бозорлар ва 40 дан ортиқ тарихий уйлар шаҳарнинг тарихий матосидандир.
Торбат Ҳайдария миллий боғининг ёши юз йил бўлиб, Торбат Ҳайдария шаҳри марказидаги тепалик тепасида баланд қарағай дарахтлари, гуллар ва манзарали ўсимликлар мавжуд. Торбат Ҳайдария миллий боғи мамлакатдаги энг гўзал миллий боғлардан бири бўлиб, у ўзининг тоза атмосфераси ва қулай дам олиш ва сайёҳлик иншоотлари туфайли кўплаб саёҳатчилар ва сайёҳларни қабул қилади. Қутбиддин Ҳайдар, Работ Табаси каби тарихий бинолар ва эски масжидга эга бу катта боғнинг жойлашуви уни сайёҳлар учун машҳур ва жозибали масканга айлантирган. Шаҳар манзарали ушбу боғга кираверишдаги фаввора, ёруғлик ва тош деворлар уни бетакрор маконга айлантирган.
Миллий боғ атрофида шаҳарнинг энг муҳим тарихий маскани Темур ўғли, ўзбек шаҳзодалари, турк хоқонининг авлоди Султон Шоҳ Салори авлоди Шайх Қутбиддин Ҳайдар мажмуаси мавжуд. У Завоҳда яшовчи Шайх Абул Қосимийга мафтун бўлиб, Шайх билан учрашмоқчи бўлиб, шу юртга боради ва ҳижрий 618 йилда вафот этади.
Қутбуддин Ҳайдар мажмуаси Қутбуддин Ҳайдар қабри ва Торбат Ҳайдария марказида жойлашган эски Жоме масжидининг айвонидан иборат. Бу қабр гумбаз остидаги майдоннинг ўртасида жойлашган бўлиб, унинг ёғочдан ясалган зиёратгоҳи ҳижрий 987 йилга тегишли. Шунингдек, кираверишда меҳроб бор. Мавжуд бино бир неча тарихий даврларда шундай эътиборга олинганки, қабр пойдевори темурийлар даврида ўн олтита камарга асосланган иккита дискрет қобиқли гумбазли ва Сафавийлар даврида ҳижрий 1023 йилда Хожа Султон Маҳмуд Торбатий меъморчилигида ҳам ўзгаришлар киритган.
Ушбу мақбаранинг ғарбий томонида эски Торбат Ҳайдария масжидининг айвончаси диққатни тортади. Жоме масжиди биноси ғиштдан қурилган бўлиб, қора тошга лавҳа каби ўйиб ёзилган унинг қурилган санаси ҳижрий 1045 йилни кўрсатиб, масжид асосчиси Хожа Абдуллоҳнинг ўғли сифатида Дарвиш Али Торбатий тилга олинади.
“Табаси карвонсаройи” ҳам Қутбиддин Ҳайдар тарихий мажмуаси ёнида жойлашган тарихий масканлардан биридир. Бу Работ Қожарлар даврининг машҳур савдогарларидан бири Муҳаммад Иброҳим Табаси ҳожи томонидан шу давр охирида шахсий мулкида қурилган. Табаси работи иккита айвонли бинолардан бири бўлиб, унга кириш жойи, вестибюл, бинонинг ўртасига қараган бир қанча хоналар, омборхона ва отхона киради. Работ биносининг бир қисми Торбат Ҳайдариянинг Антропология музейига бағишланган бўлиб, унинг турли стендларида бу ҳудуд халқининг урф-одат ва анъаналари, ҳунармандчилиги ва ҳунармандчилиги кенг оммага намойиш этилган ва бу ернинг кўркига кўрк қўшган. Ушбу мажмуа энг обод сайёҳлик масканларидан биридир.
Торбат Ҳайдарияда кўплаб тарихий уйлар мавжуд. Вақт чегараланганлиги сабабли таништириш учун “Амини уйи”ни танладик. Бу тарихий бино Қожарлар даврига тегишли бўлиб, ўша даврда Торбат Ҳайдариянинг машҳур савдогарларидан бири Амин ат-Тажжарнинг қароргоҳи бўлган. Бу бино гўзал ғишт, кошин ва сувоқ билан безатилган бўлиб, кўп йиллар ўтиб ҳамон сақланиб қолган. Ушбу бино 2008 йилда Маданий мерос ташкилоти томонидан сотиб олиниб, реставрация қилинган ва ҳозирда шаҳар Маданий мерос, ҳунармандчилик ва туризм бошқармаси жойлашган.
Азиз дўстлар, Торбат Ҳайдария шаҳрида кўплаб сайёҳлик ва табиий диққатга сазовор жойлар мавжуд. Мужин шаршараси, Баиг секторидаги Ҳисор дарёси, Санобар қишлоғининг гўзал табиати, Санжад Бур, Сириша, Рух секторидаги дарё қишлоғи, Дафи қишлоғи ва Кодкан шаҳрининг гўзал табиати саёҳатчилар ва сайёҳларни доимо қабул қиладиган ушбу табиий минтақада диққатга сазовор жойларга мисолдир.
Торбат Ҳайдария шаҳрининг биринчи табиий мероси сифатида Мужин шаршараси миллий ёдгорликлар рўйхатига киритилган. Ушбу гўзал шаршара Ҳайдариянинг Байг Торбат туманида жойлашган ҳайратланарли ва ажойиб жойлардан бири бўлиб, ушбу шаҳар марказидан 55 км узоқликда жойлашган. У Чеҳл Тон тоғ тизмасидан келиб чиқади ва баландлиги 28 метрга етади. У йил давомида дунёнинг турли бурчакларидан келган сайёҳларга мезбонлик қилади.
