Эрон бўйлаб саёҳат (80)
Ушбу дастурда ва келгуси дастурларда сизларни Мозандарон вилоятининг диққатга сазовор жойлари билан таништирамиз
Азизлар, Эрон табиий мўжизалар диёри.Ўтган дастуримизда Табасга ташриф буюриб, Ҳелван чўлининг майин ва иссиқ томирлари ҳақида суҳбатлашган эдик. Бугунги дастуримизда Эроннинг шимолида, Каспий денгизи соҳилида жойлашган Мозандарон вилоятига саёҳат қиламиз. Ўзининг ёқимли об-ҳавоси, яшил майдонлари, зич ўрмонлари, кўп булоқлари ва минерал сувлари ва тарихий обидалари туфайли кучли сайёҳлик ва сайёҳлик жозибасига эга бўлан диёр. Эроннинг бу қисмининг ажойиб табиий ва тарихий жиҳатларини зиёрат қилиш. Биз билан қолинг.
Майдони 23 минг 756 квадрат километр бўлган Мозандарон вилояти шимолдан Мозандарон денгизи, ғарбдан Гилон вилояти, жанубдан Семнон вилояти ва Теҳрон вилояти, шарқдан Гулистон вилояти билан чегарадош. Қадимда Табаристон деб аталган Мозандарон бир неча минг йиллар аввал бу ҳудудда яшаган халқнинг яшаш жойи бўлган. Уларни Тапур, ерлари эса Тапуристон деб аталган, вақт ўтиши билан у Табаристонга ўзгартирилган. Афтидан, ҳижрий 7-асрдан (милодий 13-аср) ва мўғуллар истилоси билан бир вақтда Табаристон номи ўзгартирилиб, унинг ўрнини Мозандарон эгаллаган. Ёқут Ҳамави бу даврда ўз асарларида Мозандарон сўзини ишлатган биринчи тарихчи бўлса-да, мавжуд матнларга кўра, ундан олдин Мозандарон замини ҳам шу ном билан аталганлиги аниқ.
Мозандарон вилояти тарих давомида кўплаб сиёсий, ижтимоий ва маданий воқеаларнинг гувоҳи бўлган. Айтиш мумкинки, Эроннинг бир неча минтақалари бу минтақа каби тарихий воқеаларга гувоҳ бўлган. Шунинг учун ҳам эронлик ва хорижлик ёзувчи ва тарихчилар бу заминнинг тарихий паст-баландликларини китобларда ёзиб қолдирганлар. Табаристон халқи ўз юрти мустақиллиги учун узоқ вақт мусофирлар билан уруш олиб борган ва бу ҳолат Тоҳирий, Саффорий, Сомоний, Ғазнавий, Салжуқийлар ва ҳатто ундан кейин ҳам барча даврларда бўлган. Шундан сўнг мўғуллар ва темурийлар даврида Эроннинг бу қисми зарар ва босқинлардан унча узоқ бўлмаган ва бу ҳудуднинг кўплаб бегуноҳ одамлари ҳалок бўлган, кўплаб аҳоли пунктлари вайрон бўлган.
Машҳур Сафавийлар сулоласи (16—17-асрлар) Мозандаронга жуда боғланган эди. Шоҳ Аббос бир неча марта Мозандаронга саёҳат қилган ва унинг буйруғи билан Ашраф ал-Балад (ҳозирги Беҳшаҳр) шаҳри қурилган. Шоҳ Аббос даврида Эронга саёҳат қилган ва Шоҳ Аббос даврида Эрон билан таништирувчи саёҳатнома ёзган италиялик сайёҳ Пиетро делла Валле ўзининг саёҳатномаларидан бирини серҳосил Мозандарон диёрига бағишлаган. Бу сафарда Делавалеҳнинг бир қанча ям-яшил ерлари билан бир қаторда, Мозандарон аҳлининг камтарлиги ва меҳмондўстлиги ҳам уни қувонтирганини такидлайди. У шундай ёзади: Мозандароннинг барча аҳли ўз уйини меҳмонларга тақдим этишни, уларга тўлиқ одоб ва меҳрибонлик билан муносабатда бўлишни яхши кўрадилар ва мен бунчалик маданиятли ва ёқимли урф-одатларга эга ўлка аҳлини дунёнинг бошқа ҳеч бир жойида кўрмаганман. Мен Мозандарон диёрини синчиклаб кузатдим. Бу мен Осиёда кўрган энг гўзал жой ва унинг аҳолиси дунёдаги энг маданиятли одамлардир.
Мозандарон ўзининг хилма-хил географияси билан машҳур бўлиб, унда дунёдаги юзлаб ноёб ўсимлик турларига эга бўлган текисликлар, ўтлоқлар, тўқайзорлар ва Гиркания ўрмонлари ҳамда дунёдаги етти машҳур вулқондан бири Дамованд тоғи жойлашган.
Алборз тоғ тизмаси худди баланд тўғон каби Мозандаронни икки текислик ва тоғли қисмга бўлиб қўйган ва шу сабабдан бу вилоят Эроннинг ички қисмидан ажралиб туради. Ғарбий Алборз ва Шарқий Алборзнинг бир қисми ва бутун Марказий Алборз шу ҳудудда жойлашган бўлиб, қуруқлик қиялиги тоғли ҳудуддан текислик ва денгизга қадар пасаяди. Алборз тоғ тизмаси жанубдан шимолга ёки денгизга параллел чўзилган пастки тоғларга эга.
Ҳарорат ва ёмғирнинг ўзгаришига кўра, Мозандарон вилоятида мўътадил ва нам Каспий иқлими, мўътадил тоғли ва совуқ тоғли каби турли хил иқлим мавжуд. Вилоятнинг ғарбий ва марказий текисликлари Алборз тоғ тизмасининг шимолий этакларигача ва шарқда давом этувчи ҳудудларида мўътадил Каспий иқлими мавжуд. Бу ҳудудларда Каспий денгизига, Алборз тоғ деворига яқинлиги ва тоғ билан денгиз ўртасида қисқа масофада жойлашганлиги сабабли ҳаво ҳарорати мўътадил, намлик юқори. Шундай қилиб, йиллик ёғингарчилик миқдори 1300 мм га етади ва ёмғирнинг мавсумий тақсимланиши мутаносиб ва қуруқ давр қисқа. Бу минтақада ҳавонинг нисбий намлиги юқори ва доимий булутли осмон ва паст баландлик туфайли ҳаво ҳарорати мўътадил ва иссиқлик диапазони чекланган бўлиб, ёзи иссиқ ва нам, қиши мўътадил ва нам бўлиб, камдан-кам ҳолларда совуқ бўлади.
Текисликлардан Алборз тоғларининг шимолий ён бағирларигача ва Каспий денгизидан узоқда баландликнинг босқичма-босқич кўтарилиши билан вилоят иқлимида маълум ўзгаришлар рўй беради. Шундай қилиб, тахминан 1500 дан 3000 метргача бўлган баландлик зонасида (ғарбдан шарққа) тоғларда об-ҳаво шароити мўътадил, қиши совуқ ва аёзли ва узоқ, ёзи эса юмшоқ ва қисқа. Бу ҳудуднинг асосий хусусиятларидан бири йиллик ёғингарчилик ва ҳаво ҳароратининг камайиши бўлиб, бу ҳудудларда атмосфера ёғинларининг бир қисми қор шаклида бўлиб, иссиқ мавсум бошлангунча ер юзида тўпланиб қолади. Алборзнинг шимолий ён бағирларидаги баланд тоғларнинг чўққиларида, 3000 метрдан юқори бўлган баландлик чизиғида биз совуқ тоғ об-ҳавосини ҳам кўрамиз. Бу минтақада ҳаво ҳарорати жуда паст ва узоқ совуқлар содир бўлади, шунинг учун қиши совуқ ва узоқ, ёзи қисқа ва салқин. Бу минтақада куз кўпинча қор шаклида бўлиб, совуқ ҳаво туфайли совуқ мавсумда тўпланади ва иссиқ мавсумнинг ўрталарига қадар давом этади. Ушбу иқлим оралиғида тоғ музликларининг шаклланиши ва қорнинг доимий тўпланиши учун шароитлар Алимкуҳ ва Тахтисулаймон каби чўққиларда таъминланган. Шу боисдан ёзнинг энг жазирама ойларида ҳам бу жойларда қор ва муз заҳиралари мавжуд бўлиб, бу ҳудуд табиатида ўзгача гўзаллик яратган.
Мозандарон текислигидаги сув ресурсларига ердаги ва ер ости сувлари киради. Ер юзидаги энг муҳим сув манбаи Эрон, Озарбайжон, Россия, Қозоғистон ва Туркманистон ўртасида жойлашган Мозандарон денгизидир. Мозандарон денгизи эронча Абскун, Хазар ва Горган номлари билан ҳам тилга олинади, аммо чет эл китобларида у Каспий деб аталади. Мозандарон денгизининг ҳажми тахминан 360 000 квадрат километрни ташкил этади ва у дунёдаги энг катта кўл бўлгани учун унга денгиз номи қўлланилади. Мозандарон денгизидан ташқари Алборз тоғларидан бошланувчи Чолус, Ҳараз, Талар, Бабол каби дарёлар ва бошқа кўплаб дарёлар Мозандароннинг сув манбалари ҳисобланади. Мозандарон дарёларининг кўп қисми тор водийлардан ўтади ва шунинг учун улар устида тўғонлар қуриш мумкин. Мозандарон вилоятининг ер ости сувларидан чуқур ва ярим чуқур қудуқлар қазиш ҳамда каналлар қуришда ҳам фойдаланилади. Мозандаронда турли хоссаларга эга минерал сувлар коллекциялари ҳам мавжуд. Минерал сув булоқлари инсониятнинг асосий дори воситаларидан бири бўлиб, ундан беморларни даволашда фойдаланиш 1000 йилдан ошади. Бу вилоятнинг минерал сувлари орасида Ромсар маҳалласидаги Мандах ва Садат сувлари бор. Бу сувлар тери, бўғим, асаб ва овқат ҳазм қилиш касалликларини даволашда самарали.
Мозандарон вилояти ўзининг географик жойлашуви, об-ҳаво шароити ва тупроқ турига кўра зич ўрмон, яйлов ва дашт каби турли ўсимликларга эга. Каспий денгизи ва Алборз тоғ тизмасининг яқинлиги иқлимга қараб Алборзнинг шимолий ёнбағирининг Каспий денгизи қирғоғидан тоғ баландликнинг ошишига кўра, турли хил ва чиройли ўсимликлар аниқ чизиқлар шаклида шаклланади. Умуман олганда, бу вилоятнинг ўсимликларини ўрмон ва яйловларга бўлиш мумкин. Алборзнинг шимолий ён бағирларини зич Каспий ўрмонлари қоплайди. Мозандароннинг зич ўрмонларида баландлиги 1800 метрга етадиган кенг баргли дарахтлар устунлик қилади. Шундан сўнг 2500 метр баландликда игнабаргли дарахтлар пайдо бўлади. Бундан юқори, дарахт турларининг ўсиш шароитлари чекланган ва ўсимликлар баҳор ва ёзда яшил рангга айланган ўтлоқларга (Европа алп ўтлоқлари каби) айланади.
Мазандарон Эроннинг энг кўп аҳоли яшайдиган вилоятларидан бири эканлигини билиш ўринлидир. Лекин аҳолининг жойлашиши ҳамма жойда бир хил эмас. Аҳоли зичлиги шаҳарлар ва саноат ва қишлоқ хўжалиги раёнларида юқори, тоғли ҳудудларда эса камроқ. Вилоятнинг турли ҳудудларида аҳолининг нотекис тақсимланишининг асосий сабаби тупроқнинг унумдорлигидир. Кўпроқ аҳоли юқори ҳосил берувчи деҳқончилик марказлари бўлган аллювиал ва унумдор ерларга жойлашди. Аммо текисликдан Алборзнинг тоғ этаклари ва шимолий ён бағирларига ўтганимиз сари аҳоли зичлиги аста-секин камаяди.
Дўстлар, билан бугунги дастуримизни шу ерда якунлаймиз ва сизларни Мозандарон вилоятининг маркази бўлмиш Сори шаҳридан бўлажак Дидордаги дастуримизга таклиф қиламиз.
