Эрон бўйлаб саёҳат (92)
Дўстлар, бугунги дастуримизда Эроннинг шимоли-ғарбидаги Эроннинг ёзги уйи деб номланувчи Ардабил вилоятига ташриф буюришда бизга ҳамроҳ бўлинг.
Ардабил вилояти ҳукумати таклифи ва Эрон Исломий парламентининг тасдиғи билан 1372-йилда Шарқий Озарбайжон вилоятидан ажралиб чиқди ва мустақил вилоятга айланди, жумладан, Ардабил, Байла Савар, Парсобод, Халхол, Гарми ва Мешғиншаҳрнинг олтита шаҳри. Бу бўлинишдан сўнг тарихий Ардабил шаҳри вилоят пойтахти этиб сайланди.
Ардабил вилояти тоғли ҳудудда жойлашган бўлиб, кўплаб чўққилар, тоғлар ва баландликларга эга. Сабалон тоғ яйловлари ҳамда Ардабил, Муғон ва Мешкин Шаҳрнинг кенг текисликлари табиий имкониятлари туфайли бу вилоят Эронда деҳқончилик ва чорвачилик учун потенциал қутблардан бири ҳисобланади. Бу вилоят қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг бир қисми буғдой, арпа, картошка, пиёз, қанд лавлаги уруғлари, дуккаклилар, маккажўхори мойи уруғлари, олма, нок, гилос, ўрик, шафтоли каби турли мевалар, шунингдек, чорвачилик ва паррандачиликда етиштирилади. Оқсил, балиқчилик, асаларичилик, асал етиштириш мамлакатимизда нафақат истеъмол қилинади, балки унинг бир қисми ҳам мамлакат экспорт маҳсулотларидан бири ҳисобланади. Бу вилоятнинг қишлоқ хўжалиги билан бир қаторда саноат фаолияти ҳам қайд этилган. Ардабил вилоятида саноат шаҳарчалари, йирик тўқимачилик фабрикалари, темир эритиш ва қишлоқ хўжалиги бор. Мўғон тери заводлари, Араз кимё заводи, Мешгин шаҳар гугурт заводи, цемент заводи, Арта саноат қассобхонаси, Мўғон қуруқ сут заводи, сут ва пишлоқ заводлари, гиламдўзлик ва бошқаларни ҳам вилоят саноат фаолиятига қўшиш керак.
Ардабил вилояти ҳам Эроннинг гиламдўзлик соҳасидаги кўплаб салоҳиятли ҳудудлари каби узоқ ва асл тарихга эга бўлиб, қишлоқ ва шаҳар ҳунармандлари ва санъаткорлари ўз санъати ва ёрқин истеъдодларини намойиш этиб, нафис ва қимматли буюмларнинг ажойиб намуналарини ярата олдилар. Мўғон ва Халхол каби ҳудудларда санъаткорлар томонидан тўқилган деярли ноёб бўлган гиламдўзлик, Верни тўқиш ва Жажим тўқисж ёки Немин, Анбарон, Гарми, Халхол ҳунармандларининг алоҳида иши бўлган гилам ва жажим тўқиш Ардабил вилоятининг кўзга кўринган ҳунармандчилигидир.
Эрон заминидан олинган бу муз ҳам тарихий нуқтаи назардан жуда муҳим. Ардабил сўзи икки сўздан олинган бўлиб, “Арта” муқаддас маъносини ва “Вил” — шаҳар маъносини билдиради ва бу сўз биргаликда авесто тилидан олинган “муқаддас шаҳар” сўзини ҳосил қилади. Ардабилда кўплаб тарихий обидалар ва сайёҳлик жойлари мавжуд. Ардабилдаги тарихий маълумотлардан келиб чиқиб шуни айтиш мумкинки, Ардабилдаги Муродло минтақаси 40 минг йиллик тарихга эга бўлиб, унда қоятош нақшлари тасвирланган тош плиталардан иборат бўлиб, ундан ва уни ўрганиш орқали инсониятнинг бу борадаги турмуш тарзига эришиш мумкин.
Ардабилда бронза даврида ҳаёт бўлган, бу Ардабил вилоятида олиб борилган қазишмаларда исботланган. Қадимги ханжарлар, қадимий ўқлар ва найзалар, мис қиличлар ва мис камон ва арбалет кабилар бизга милоддан аввалги уч минг йиллик тарихни кўрсатади. Бу вилоятда 1800 та тарихий ашёлар аниқланган ва 920 га яқин рўйхатга олинган ашёлар мамлакатда миллий хусусиятга эга бўлган. Шайх Сафиуддин Ардабилийнинг жаҳон коллекцияси ЮНЕСКО рўйхатидан ўтган 19 та тарихий обидалардан бири сифатида Ардабил вилоятида жойлашган.
Ардабил вилоятининг маркази Ардабил шаҳри ўзига хос маданияти, сайёҳлик жойлари, гўзал табиати, иссиқ булоқлари ва ажойиб йўллари билан одамлар орасида машҳур бўлиб кетган. Сабалон, Бағро ва Безғўш тоғлари Ардабилни ўраб олган ва бу шаҳарни Эроннинг энг совуқ шаҳри деб аталишига сабаб бўлган.
Бу шаҳардан топилган асарлар унинг 40 минг йиллик тарихи ҳақида гапирса-да, Ардабилнинг ёшини 5000 йил деб ҳисоблаш мумкин. Ипак йўли яқинида, нотинч тарихни бошидан кечирган кўп фаровонликка эга шаҳар. Ардабил Умавийлар даврида Озарбайжоннинг маркази бўлиб, бир марта мўғуллар томонидан вайрон қилинган. Бу шаҳар конституциявий даврда ҳам ижобий рол ўйнади. Ардабил Эрон тарихидаги энг йирик ҳукуматлардан бири бўлган Сафавийлар сулоласининг ватани эди. Дараларшод ва Дарламан лақаблари бу шаҳарнинг ўзига берган ва Сафавийлар даврида жуда кенгайиб кетган. Қожарлар сулоласи даврида пойтахт Ардабилдан Табризга кўчирилгандан сўнг бу шаҳар ободликдан қулаб, иқтисодий турғунликка учради. Кетма-кет содир бўлаётган зилзилалар, турли қабила ва элатларнинг бостириб кириши, ажнабийларнинг бостириб кириши каби ҳодисалар аста-секин Ардабилнинг тараққиётини тўхтатиб қўйди. Кейинги йилларда бу шаҳар равнақ топиб, тарихий обидаларнинг мавжудлиги, хусусан, Шайх Сафийлар қабри ва Сариннинг қайноқ сувларига яқинлиги бу шаҳарни обод ва обрў-эътибор қозонган.
Атиқ масжиди исломдан олдинги ва кейинги даврнинг муҳим санъат ва меъморчилик асарларидан бири бўлиб, бу тарихий бинонинг 1500 йилдан кейин ҳайратланарли даражада мустаҳкамлиги Ардабилдаги қадимий сивилизациялар қадимийлиги ва ҳаётийлигидан далолат беради.
Ардабил шаҳри кўплаб сайёҳлик жойларига эга, аммо Шайх Сайфуддин Ардабилийнинг жаҳон мажмуаси ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси сифатида алоҳида аҳамият ва нуфузга эга. Тарихий ҳужжатларни қайта кўриб чиқиш шуни кўрсатадики, бу мажмуа ҳижрий 8-13-асрларда Ардабил шаҳрининг қоқ марказидаги кичик бир шаҳар каби Эрондаги энг йирик тасаввуфий диний ташкилотлардан бири бўлиб, унда барча қулайликлар, хизмат кўрсатиш ва соғломлаштириш имкониятлари мавжуд эди. Шайх Сайфуддиннинг ўғли Шайх Садриддин Мусо томонидан қурилган бу бино Сафавийлар даврида Сафавийлар подшоҳлари томонидан ҳурматга сазовор бўлган. 1389-йилда у ЮНЕСКОнинг жаҳон рўйхатидан ўтган асарлар қаторига киритилган ва Маданий мерос, ҳунармандчилик ва туризм ташкилоти саъй-ҳаракатлари билан жаҳон мероси сифатида рўйхатга олинган. Бу ёдгорликнинг аҳамияти нафақат Бу унинг зиёратчилик жиҳати билан бир қаторда бадиий ва тарихий меъморий ўлчовларида ётган хусусиятлар туфайли аҳамиятга эга. Ушбу тарихий мажмуанинг асосий қисмлари қуйидагилардир: подшоҳнинг ўрни сифатидаги марказий муҳокама, Оллоҳ гумбази номи билан машҳур Шайх Сайфуддин қабри, Сафавийлар сулоласи асосчиси Шоҳ Исмоил И мақбараси, Ҳарам Хона номи билан танилган Моҳи ал-Дин Муҳаммад қабри, Чалеҳ Хона, Жанат Сарой масжиди, Хитой саройи, Дар ал-Ҳафаз зали, Қандил уйи ёки намозхона, Дар ал-Ҳадис (қўриқчи арч ёки Дар ал-Салом), Шоҳ Аббосий Сардор, бош дарвоза, катта ҳовли ёки боғ ҳовлиси, кичик ўрта ҳовли, Саҳат ёки бош ҳовли, Шаҳидгоҳ қабристони Ханга ёки Завийя деб номланувчи ҳудуд йиллар давомида топилган қабрлари ва меъморий қолдиқлари билан машҳур ҳовли.
Шайх Сайфуддин Ардабилий мақбараси ислом меъморчилиги санъатининг турли турлари билан аралашган тарихий маскандир. Энг зўр шляпа ва хаттотлик гўзал плиткалар ва ғишт ишлари билан ҳар бир томошабин эътиборини тортади. Ушбу мажмуада музейлар мавжуд. Хитой музейи, Тош ва археология музейи, шунингдек, ихтисослаштирилган кутубхона шулар жумласидандир.
Шайх Сайфуддин мажмуи бош айвонининг шарқий қисмида жойлашган Хитой музейи ёки Хитой уйи Шайх Сайфуддин Ардабилийда расм ва зардўзлик, гўзал исломий суратлар ва моқранс асарлари мавжуд. Ушбу бинонинг архитектураси Шайх Бахай томонидан амалга оширилган ва у паст магнитудали зилзилалар билан вайрон бўлмайди. Хитой императори Шоҳ Аббосга ҳадя қилган чинни бу чинни уйнинг 1256 бўлимига жойлаштирилган. Бу музейда гўзал чинни буюмлар, куфий ёзувидаги нафис Қуръон, Сафавий султонларининг тош муҳри, Сафавийлар даври кумуш тангалари сақланмоқда.
Чалдарон уруши билан боғлиқ 200 та қабр тошидан иборат икки бўлимдан иборат Шайх Сафий қабрининг Тош музейи ва ихтисослаштирилган кутубхонаси ва Сафавийлар даври ихтисослаштирилган кутубхонасида айни даврга оид кўплаб китоблар мавжуд. Туркманчой шартномаси даврида рус генерали томонидан бу кутубхонадан кўплаб нафис қўлёзма китоблар талон-тарож қилинган.
Ардабил археология музейи гўзал меъморчилик ва анъанавий ва қадимий Эрон атмосферасига эга бўлган ихтисослашган музейлардан биридир. 1387 йилда Шайх Сайфуддин Ардабилий коллекциясида икки қаватли Ардабил археология музейи очилган бўлиб, унинг энг муҳим қисмларидан бири Бовини Юғун қалъаси археологик ёдгорлиги бўлиб, у Ардабил вилоятининг Наир шаҳридаги Корабаслу қишлоғида жойлашган. Сиз ушбу музейда Эрон ва ўша минтақанинг сўнгги бир миллион йиллик тарихи ва қадимий сивилизациясини кўришингиз мумкин.
Дўстлар бугунги дастуримиз сизларга манзур бўлади деган умиддамиз. Ардабилнинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун сизни кейинги дастуримизга қўшилишга таклиф қиламиз.
