Эрон бўйлаб саёҳат (96)
Бу дастурда гўзал Табриз шаҳрига ташриф буюрдик. биз билан бўлинг.
Дўстлар, бугунги дастуримизда Эроннинг шимоли-ғарбидаги мегаполис ва Шарқий Озарбайжон вилоятининг пойтахти Табризга саёҳатимиз бор. Табриз ўзига хос тарихий, маданий ва диний диққатга сазовор жойларга эга тарихий ва гўзал шаҳар бўлиб, бу шаҳарга ташриф ҳар бир сайёҳнинг онгида Эрон диди ва санъатининг абадий хотирасини қолдиради ва бу шаҳарга яна ташриф буюриш завқини яратади. Ушбу саёҳатда биз билан бўлинг.
Табриз шимолдан, жанубдан ва шарқдан тоғлар, ғарбдан эса Табриз текислигининг текис ерлари ва Талча дарёсининг (Ажи Чой) шўр ботқоқлари билан ўралган ва тоғлараро текисликка айланган. Бу шаҳардан Теҳронгача бўлган йўл масофаси 599 километрни ташкил қилади.
Табриз шаҳри атрофида ва ичидан иккита дарё оқиб ўтади. Талча дарёси ёки Ажи Чой - Табризнинг шимоли-ғарбидан ўтадиган доимий дарё ва Табризнинг марказидан ўтиб, ушбу шаҳарнинг шимоли-ғарбидаги Ажи Чойга қўшиладиган муссон дарёси Ғори Чой.
Табриз иқлими қуруқ даштли, ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши совуқ. Қишки совуққа минтақанинг баланд ва тоғли жойлашуви таъсир қилади. Бу шаҳарнинг иқлими ёзи қуруқ ва иссиқ бўлса-да, Саҳанд тоғига яқинлиги ва шаҳар атрофида кўплаб боғлар мавжудлиги сабабли об-ҳавоси ёқимли.
Табриз шаҳрининг дастлабки тарихи ҳали ҳам тўғри маълум эмас. Табриз ҳақидаги биринчи мавжуд ёзув Оссурия шоҳи Сарген иккинчининг ёзувидир. Шунингдек, Табриз маркази яқинидаги Темир даври музейи ҳудудидаги қуёш 380-йиллари (2001-2011 йиллар) кашфиёти Табриз шаҳрининг ҳозирги жойлашган жойида милоддан аввалги 1 ва 2 минг йилликларда сивилизация мавжудлигини кўрсатади. Бу шаҳар тарих давомида бир неча бор турли қироллар ҳукмронлиги пойтахти сифатида танланган. Ҳозирги Табриз шаҳри “Тореж” шаҳри харобалари устига қурилган. Тореж минтақадаги энг муҳим савдо марказларидан бири бўлиб, Шарқ ва Ғарб ўртасидаги кўприк сифатида жуда муҳим эди. Бу шаҳар Арманистоннинг Парфия ҳукмдорлари даврида ушбу минтақанинг пойтахти бўлган.
Ислом динидан кейин ва ҳижрий 3 асрнинг биринчи ярмидан бошлаб Табриз кенгайиб, Озарбайжон ҳудудида унинг аҳамияти ортди. Шундай қилиб, ҳижрий 244 (милодий 858) йили Табризда содир бўлган кучли ва вайронкор зилзиладан сўнг Мутаваккул Аббосий шаҳарни тезда қайта тиклашга буйруқ беради.
Табриз шаҳри
Табриз Мўғул Илхонлиги даврида гуллаб-яшнаш чўққисига чиқди. Илхонликлар сулоласининг иккинчи подшоҳи Абақохон бу сулоланинг пойтахти сифатида Табризни танлади ва шу шаҳардан Нил дарёсидан Ўрта Осиёгача бўлган ҳудудда ўз ҳукмронлигини давом эттирди. Ғозонхон ҳукмронлиги даврида Табризда ғозонхон ислоҳотлари бошланди ва бу даврда кўплаб бинолар, жумладан, иккита шаҳар бўлмиш Шанби Ғозон ва Рубо Рашидий намуналари қурилди. Ҳижрий 654 (милодий 1275) йили Табриздан ўтган венециялик сайёҳ Марко Поло ўша даврда бу шаҳарнинг гуллаб-яшнаши ҳақида шундай ёзган эди:
"..атрофи гўзал ва бетакрор боғлар билан ўралган жуда катта шаҳар. Бу шаҳарнинг жойлашуви жуда зўр. Бу шаҳарга ҳар томондан товарлар олиб келинади. Лотин савдогарлари ва айниқса, Женеваликлар бу шаҳарга бошқалардан мол сотиб олиш учун борадилар."
Табризнинг шонли даври Темурийлар, Қорақуюнлилар ва илк Сафавийлар сулолаларида давом этди. Ҳижрий 906 (милодий 1500) йилда Шоҳ Исмоил Сафавий Табризни эгаллаб, Сафавийлар давридаги янги Эроннинг биринчи пойтахтини шу шаҳарга ўрнатди. Бу шаҳарнинг Эрон ва Усмонли чегарасига яқинлиги Табризни бу ҳукумат таҳдидлари олдида заиф қилиб қўйган эди. Шундай қилиб, Сафавийлар шоҳи Таҳмасаб ҳижрий 920 (милодий 1514) йили пойтахтни Табриздан Қазвинга кўчиргунига қадар Табриз бир неча марта Усмонлилар томонидан босиб олинди.
Қожарлар даври бошланиши билан Табриз яна эътиборга тушди ва бу сулоланинг валиаҳд шаҳзодасининг шаҳри этиб сайланди. Бу даврда Эрон-Россия урушлари бошланиши билан Табриз рус кучларининг нишонларидан бири ҳисобланган. Руслар ниҳоят ҳижрий 1205 (милодий 1826) йили Табризни эгаллаб олишди. Эрон билан Россия ўртасида тинчлик шартномаси имзоланиши билан Табриз яна Эрон қўшинлари қўлига ўтди. Сулҳдан кейинги тинчлик даврида ўша пайтдаги валиаҳд шаҳзода Аббос Мирзо ва шаҳар ҳокими Табриз шаҳрида кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация ишларини бошлаб юборди. У шаҳарнинг янги харитасини тайёрлаб, Табризни тиклади ва бу шаҳарда янги почта ва солиқ тизимини ўрнатди.
Табриз шаҳри қадимдан ғарбга Эрон савдо йўлининг охирида жойлашган ва Ипак йўлида жойлашган. Табризнинг савдо ва маданий алмашинувларининг гуллаб-яшнаши ва бу шаҳарнинг асрлар давомида иқтисодий марказлашганлиги Табризнинг фуқаролик ва ижтимоий институтларининг ривожланиши ва кенгайишига олиб келди. Бу шаҳарнинг ривожланиши, айниқса, Қожарлар давридаги нисбий барқарорлик ва Суқ ал-Жишининг жойлашиши ҳамда Шарқ ва Ғарб ўртасидаги алмашинув ва алоқа йўлида бўлиши билан янада кучайди. Бинобарин, Эронда замонавий сивилизациянинг кўплаб тараққиёт ва кўринишлари Табриздан бошланган. Бу даврда Эроннинг бошқа қисмларидан олдин табризда кўплаб интеллектуал ҳаракатлар, ижтимоий, иқтисодий ва техник тараққиёт ва кўплаб фуқаролик институтлари шаклланди.
Илгари Табризнинг саккизта дарвозаси бўлган, улар орқали шаҳарга кириш ва чиқиш амалга оширилган. Кейинчалик бу тарихий дарвозалар бўйлаб ҳар бир вилоят аҳолисининг эҳтиёжларини қондириш ва аҳолининг марказий бозорларга боришига йўл қўймаслик учун бозорлар қурилди. Секин-аста бу бозор атрофида Речалар, турар-жойлар қурилди ва шу туфайли бозорлар боғланди, шаҳарнинг бурчакларида янги маҳаллалар пайдо бўлди.
Бугунги кунда Табризнинг кенгайиши туфайли шаҳарнинг Табриз бозори ва бошқа эски ва янги бозорлар жойлашган бу қисми шаҳар маркази сифатида танилган.Табризнинг машҳур тарихий бозорига ташриф буюриш мақсадга мувофиқдир.
Бир квадрат километрдан ортиқ майдонга эга бўлган дунёдаги энг катта ёпиқ ғишт бозори ҳисобланган Табриз бозори, Табриз шаҳрининг диққатга сазовор жойларидан бири бўлиб, бу шаҳарнинг улуғворлиги ва ҳокимияти ва аҳамияти белгиларидан биридир. Табризнинг тарихий бозори ушбу шаҳарнинг марказида жойлашган бўлиб, шарқдан Али Қопу (Валлиаҳд шаҳзода саройлари мажмуаси) ва ғарбдан шаҳарнинг жоме масжидига олиб боради. Бу бозор ҳижрий 1354-йилда Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига, 1389-йилда ЮНЕСКОнинг Жаҳон мероси рўйхатига киритилган. Табриз шаҳри Ипак йўлида жойлашганлиги сабабли бу шаҳар бозори қадим замонлардан буён жуда гуллаб-яшнаган ва Табризнинг бизнеси ва иқтисодий юксалишида катта рол ўйнаган ва ҳозирда ҳам кўплаб замонавий бозорлар ва савдо марказлари яратилганига қарамай, у ҳали ҳам Табризнинг асосий савдо артерияси бўлиб, у саёҳатчилар билан гавжум.
Бу бинонинг қурилган санаси аниқ маълум эмас, лекин Табриз бозори ҳижрий 4 асрдан бери мавжуд бўлганлигини кўрсатадиган ҳужжатлар мавжуд. Ҳижрий 4-асрдан Қожарлар давригача бу бозорга ташриф буюрган кўплаб саёҳатчилар ҳақида маълумот бор. Улардан Ибн Баттута, Маркополо, Жексон, Оляи Чалабий, Гаспар Дровил, Алексис Соктикофф, Жан Шарден каби дунё сайёҳларини ўз асарларида Табриз бозорининг ободлиги ва шон-шуҳратини юқори баҳолаганларини қайд этишимиз мумкин.
Табриз бозори тахминан 300 йил муқаддам 1193-йилда Нажафақли Хон Данбалий томонидан Табриздаги тарихий зилзиладан кейин қайта қурилган. Бу бозорда кўплаб бозорлар, йўлаклар, тимчалар, гаражлар ва карвонсаройлар мавжуд бўлиб, бу бозорнинг катталиги ва унинг гўзаллиги, айниқса, дўконларнинг жойлашиши ва меъморий услуби, қопланиши билан ўзига хосдир. Табриз бозорида 5500 хона ва дўкон бўлиб, бу хоналарда савдогарлар 40 турдаги иш билан шуғулланади.
Бу бозордаги тимча ва уйларнинг хусусиятларидан бири шундаки, улар уч қаватли бўлиб, пастки қавати омборхона, иккинчи қавати савдо уйи, учинчи қавати эса дам олиш учун хизмат қилади.
Ушбу бозорнинг ўхшаш бозорларга нисбатан ўзига хос хусусиятларидан бири унда барча турдаги бизнесни юритишдир. Бу шуни англатадики, унинг қаторлари ва уйларидан ўтиб, биз бизнеси бир неча авлодларга бориб тақаладиган камералар ва дўконларни кўрамиз. Камдан-кам ҳолатлардан ташқари, бу бозор ўзининг анъанавий шаклини сақлаб қолди ва шунинг учун жуда жозибали. Бу бозорда барча турдаги маҳсулот ва товарларни топиш мумкин. Олтин, заргарлик буюмлари ва гиламлардан тортиб, барча турдаги зираворлар, озиқ-овқат ва маиший техника. Шунинг учун Табриз ёпиқ бозорни Озарбайжондаги энг яхши сувенир савдо маркази деб аташ мумкин.
Табриз бозорида маҳсулотларнинг хилма-хиллигидан ташқари, соатлаб сайр қилиш ва кашф қилиш учун арзийдиган ўзига хос меъморий гўзалликлар мавжуд. "Тимча Музаффария" - бу бозорнинг энг муҳим қисмларидан бири. Тимча Музаффария - Табриз гиламларини сотиб олиш ва сотиш жойи бўлиб, унга кирганингиздан сўнг сиз ҳақиқий ва қимматбаҳо Эрон ипак гиламлари оламига қадам қўясиз. Бир сўз билан айтганда, Музафария бозори Эроннинг гилам жаннатидир. Унинг меъморий хусусиятларига баланд шифт, шифтнинг чеккалари ва ўртасида жойлашган кичик ва катта оқ ва рангли деразалар, шунингдек, бир-бирининг ёнида жойлашган ҳужайраларнинг мунтазам қаторлари киради. Ушбу тимча 2 қаватда қурилган бўлиб, уларнинг ҳар бирида 26 та камера мавжуд. Тимчанинг кенг коридорининг ҳар икки томонида 13 та хона бор. Биринчи қаватдан юқори қаватга кириш асосий эшиклардан бир оз олдинда жойлашган Тимчанинг "сирғалари" орқали амалга оширилади. Гилам сотувчиларнинг аксарияти биринчи қаватда хоналар мавжуд ва юқори қаватдаги хоналар асосан гилам дизайни ва қопламаси каби ишларга бағишланган. Ушбу қаватда сиз энг малакали гилам ва гиламдўзчиларни, бўёқчиларни ва гилам дизайнерларини топишингиз мумкин.
Азиз дўстлар, бозор ва Табриз шаҳри маркази яқинида кўплаб тарихий диққатга сазовор жойлар мавжуд, бу диққатга сазовор жойлар ҳақида билиш учун кейинги дастурда биз билан бўлинг.
