Pars Today

“Саломатлик журнали” дастурининг ушбу қисмида биз сизни депрессия, ушбу касалликнинг келиб чиқиш сабаблари ва турлари билан таништирамиз.

Депрессия ҳарактер бузилиш сифатида таснифланган касалликлардан биридир. Депрессия одамнинг кундалик фаолиятига халақит берадиган йўқотиш, ғазаб, қайғу ва ўкинч ҳисси билан бирга келади. Ҳарактернинг таърифида шуни айтиш керакки, ички туйғу кириб боради ва барқарор ва собит. Унда шахснинг ўзига, ўзгаларга ва умуман атроф-муҳитга бўлган идроки ва муносабати чуқур акс этади.

Сўнгги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, асосий депрессив бузилиш ҳаёт давомида барча психиатрик касалликларнинг энг кенг тарқалганидир. Одамлар депрессияни турли йўллар билан бошдан кечиришади. Депрессия кундалик ишингизга халақит бериши ва иш унумдорлигингизни пасайтириши мумкин. Бу сизнинг муносабатларингизга ва баъзи жисмоний ҳолатларингизга ҳам таъсир қилиши мумкин. Артрит, юрак-қон томир касалликлари, саратон, диабет ва МС депрессия билан ёмонлашиши мумкин бўлган касалликлардир.

Умуман олганда, депрессия аёллар, эркаклар ва болаларда турлича бўлган турли хил аломатларга олиб келиши мумкин. Аломатлар орасида қайғу ҳисси, энергия йўқолиши ва чарчоқ, иштаҳа ва вазннинг ўзгариши, уйқусизлик ёки ортиқча ухлаш, умидсизлик, ички бўшлиқ ва ёрдамсизлик ҳисси, мотивациянинг етишмаслиги, асабийлашиш, пессимизм, айбдорлик ҳисси, жинсий майл пасайиши, қарор қабул қила олмаслик ва ўз жонига қасд қилиш фикрлари каби симптомлар мавжуд.

Албатта, шуни таъкидлаш керакки, ушбу бузилиш бошқа касаллик (қандли диабет, аллергия, юқумли касалликлар, гепатит, саратон ва қалқонсимон без муаммолари каби) ёки яқинларингизнинг ўлимига бўлган муносабат билан боғлиқ бўлмаслиги керак. Депрессив бузилиш ташхислашда муҳим нуқта шундаки, бу аломатларнинг зўрайиши инсоннинг иш фаолиятига салбий таъсир кўрсатиши керак. Ушбу бузулишларни ташхислаш учун одамнинг кайфиятини ўзгариш циклининг қанча давом этишини ва қанча кун давом этишини ўлчаш керак. Жисмоний аломатлар депрессия одамнинг назорати остида эмаслигини кўрсатади. Бу нафақат одамнинг фикрларида чалкашлик ва муаммоларни келтириб чиқаради, балки кенгроқ таъсирга эга.

Болалардаги депрессия белгилари катталардаги депрессия белгиларидан бироз фарқ қилади. Ғазаб, кайфиятнинг ўзгариши ва ҳаддан ташқари йиғлашда ўзини намоён қиладиган асабийлашиш каби белгиларга эга бўлган болаларда депрессия кузатилади. Бундан ташқари, қобилияцизлик ҳисси бундай болаларда кузатилади. Масалан, бола бирор нарсани тўғри қила олмаслигини ҳис қилади. Кўнгилсизлик, ҳаддан ташқари қайғу, мактабда қийинчилик ёки мактабга боришдан бош тортиш, ёмон ўқиш ва дарсдаги муваффақияцизлик, диққатни жамлашда қийинчилик, дўстлар ва ака-укалардан узоқда бўлиш, ўз жонига қасд қилиш фикрлари, ухлаш қийинчилик ёки ортиқча ухлашда, ланжлик, овқат ҳазм қилиш муаммолари, иштаҳанинг ўзгариши ва вазн йўқотиш ёки килограмм ортиши ҳам болаларда депрессия белгиларидир. Бу аломатлар болада депрессияни ташхислаш учун камида икки ҳафта кетма-кет деярли ҳар куни кузатилиши керак.

Депрессия сабабларига келсак, шуни айтиш керакки, одамлар ёши, жинси ва биологик шароитлари жиҳатидан фарқ қилади. Депрессиянинг энг кенг тарқалган сабаблари орасида оилавий ёки генетик тарих, болаликдаги травма ёки шикастланиш ва мия тузилиши киради. Агар оилада руҳий тушкунлик ёки бошқа руҳий касалликлар мавжуд бўлса, одам депрессияга кўпроқ мойил бўлади. Бу болалик жароҳати ёки оғир руҳий шикастланиш билан ҳам содир бўлади. Баъзи ҳодисалар тананинг қўрқув ва стрессли вазиятларга қандай муносабатда бўлишига таъсир қилади. Аччиқ ёки қўрқинчли ҳодисалар келажакда депрессияга олиб келиши мумкин. Депрессиянинг яна бир кенг тарқалган сабаби - миянинг тузилиши. Миядаги фронтал лобнинг паст фаоллиги  депрессия хавфини ошириши мумкин.

Бироқ, бу депрессия белгилари бошланишидан кейин ёки ундан олдин содир бўладими, ҳали аниқ эмас. Сурункали касалликлар (масалан, саратон, МС, қалқонсимон без билан боғлиқ муаммолар), уйқусизлик, сурункали оғриқ (мигрен, бўғимлардаги оғриқлар), диққат етишмаслиги, гиперактивлиги бузилиши (ДЕҲБ), гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликларни истеъмол қилиш тарихи каби баъзи жисмоний муаммоларга эга бўлиш, маълум Дори-дармонлар ва витамин етишмаслиги (масалан, Б12) ҳам одамни депрессияга олиб келиши мумкин. Баъзида одамларда депрессиянинг сабаблари ҳеч қачон маълум бўлмаслиги мумкин.

Депрессиянинг сабаблари билан танишиб олдик, энди биз депрессия турлари билан шуғулланамиз. Аломатларнинг оғирлигига қараб, депрессияни турли тоифаларга бўлиш мумкин. Баъзи одамлар енгил ва вақтинчалик депрессияни бошдан кечиришади. Бошқалар оғир ва доимий депрессия бузилишини бошдан кечиришади. Депрессив касалликларга асосий депрессия (Мажор депрессион), доимий ёки дистимик депрессия  (Персистент депрессион), маник ёки биполяр депрессия  (Маниc депрессион), психотик ёки туғруқдан кейинги депрессия, пренатал ёки постменопозал депрессия, мавсумий депрессия,  вазиятли депрессия киради.

Асосий депрессия (Мажор депрессион) доимий қайғу, умидсизлик ва қобилияцизлик ҳисси билан тавсифланади. Бу турдаги тушкунлик кузатув ва даволашсиз ўз-ўзидан ўтиб кетмайди. Асосий депрессияни ташхислаш учун одамда камида икки ҳафта давомида биз қуйида санаб ўтадиган тўққизта симптомдан камида бештаси бўлиши керак. Ушбу аломатлар: куннинг кўп қисмида тушкун ва қайғули кайфият, кўпроқ кундалик ишларга қизиқишнинг пасайиши, сезиларли даражада килограмм ортиши ёки йўқолиши, иштаҳанинг йўқолиши, уйқусизлик ёки ортиқча уйқу, ғайритабиий безовталик ёки жисмоний фаолликнинг пасайиши, ҳаддан ташқари чарчоқ ёки қувват йўқлиги, бефойдалик  ёки ўта айбдорлик ҳисси, фикрлаш, диққатни жамлаш ёки қарор қабул қилиш қобилиятининг пасайиши, ўлим ҳақидаги фикрларнинг такрорланиши ёки муайян дастур ёки восита ёрдамида ўз жонига қасд қилиш фикрлари ёки ўз жонига қасд қилишга уриниш. 

Бу аломатлар одамда деярли ҳар куни кўриниши керак. Биринчи ва иккинчи белгилар, яъни тушкун кайфият, қизиқиш ва завқланишнинг пасайиши, инсон бошидан кечирадиган бешта белгининг ичида бўлиши керак. Ушбу аломатларга қўшимча равишда, биз  санаб ўтадиган камида учта ҳолат сезиларли даражада бўлиши керак. Фақат ўзига аҳамият бериш ҳисси кучайиши, кун давомида дам олиш ва ухлаш вақтини қисқартириш, ортиқча гапириш, турли ва тарқоқ фикрларни ифодалаш, диққатни жамлашнинг етишмаслиги ва жуда тез фикрнинг қочиши, гиперактивлик ва жисмоний фаолликни ошириш, ҳаётий лаззатга кўп вақт сарфлаш ушбу аломатлар ҳисобланади.

Доимий депрессия (Персистент депрессион) енгил, аммо сурункали касалликдир. Касалликни аниқлаш учун семптомлар камида икки йил давом этиши керак. Бу руҳий тушкунлик асосий депрессия (Мажор депрессион)дан кўра инсон ҳаётига кўпроқ таъсир қилиши мумкин. Чунки бу давр узоқроқ давом этади. Ушбу депрессиянинг тарқалиши аёлларда эркакларникига қараганда юқори ва сурункали курсга эга. Бу жимгина бошланади ва кўпинча узоқ вақт давомида стресс остида бўлган ёки тўсатдан йўқотишни бошдан кечирган одамларда пайдо бўлади. Салбий аломатлар одатда кун охирида кучаяди ва одатда 20 ёшдан 35 ёшгача даврда бошланади. Албатта, бу турдаги тушкунлик эрта бошланиши ва 21 ёшдан олдин пайдо бўлиши ҳам мумкин. Депрессия билан бир қаторда биз кўриб чиқадиган камида иккита симптом билан бу бузилиш эҳтимоли бўлиши мумкин. Анорекция ёки ортиқча овқатланиш, уйқусизлик ёки кўп ухлаш, қувват етишмаслиги ёки чарчоқ, ўзини паст баҳолаш, заиф концентрация ёки қарор қабул қилишда қийинчилик ва умидсизлик ҳисси бу аломатлардан биридир.

Бу касалликка ташхис қўйиш учун, ушбу икки йиллик даврда (болалар ва ўсмирлар учун бир йил), одам ҳеч қачон икки ойдан ортиқ вақт давомида ушбу аломатлардан халос бўлмаслиги керак. Ушбу аломатлар модданинг бевосита жисмоний таъсири (масалан, гиёҳванд моддалар ёки тиббий маддаларни истеъмол қилиш) ёки умумий тиббий ҳолат (масалан, ҳипотироидизм) туфайли юзага келмаслиги керак. Бу аломатлар одамда жиддий азоб ва ноқулайлик туғдириши керак, шунда улар инсоннинг ижтимоий, касбий ва оилавий функцияларига сезиларли таъсир кўрсатади.

Маник депрессия ёки икки қутбли бузилиш (Маниc депрессион) мания ёки гипомания даврларини ўз ичига олади (бу ерда одам ўзини жуда бахтли ҳис қилади) ва депрессив аломатлар билан боғлиқ. Маник депрессия биполяр (икки қутбли бузилиш) бузилишнинг эски номидир. Бирор кишига биполяр руҳий бузилиши ташхиси қўйилиши учун у етти кун давом этадиган мания эпизодини бошдан кечириши керак. У маник эпизодидан олдин ёки кейин депрессияни бошдан кечириши мумкин. Депрессия ва маник эпизодлар цикли доимий равишда давом этиши керак. Ушбу Депрессиянинг асосий депрессия каби белгилари мавжуд. Маник эпизоднинг белгиларига юқори қувват, уйқунинг пасайиши, асабийлашиш, фикр ва нутқнинг тез бошланиши, ўзини ўзи қадрлаш, ўзига ҳаддан ташқари ишониш, ғайриоддий хатти-ҳаракатлар, хавф-хатар ва ўз-ўзини йўқ қилиш ҳисси, эйфория ҳисси киради. Оғир ҳолатларда ушбу руҳий бузилиш галлюцинацияларга эга бўлиши мумкин.

Асосий депрессияда учраган баъзи одамлар ҳақиқат билан алоқани йўқотиш даврларини ҳам бошдан кечиришади. Бу депрессив психоз ёки психотик депрессия(Депрессиве псйчосис ор псйчотиc депрессион) сифатида танилган, бу хаёлпарастлик бўлиши мумкин. Иллузия - бу одамнинг ташқарида мавжуд бўлмаган нарсаларни кўриши. Ёки бўлмаган товушларни эшитади, у ҳақиқатда мавжуд бўлмаган ҳид ва таъмларни ҳис қилади. Ушбу руҳий тушкунлик жисмоний аломатларга ҳам эга бўлиши мумкин.