Саломатлик журнали (29)
қизилўнгач касалликлари (биринчи қисм)
Ошқозон-ичак касалликлари озуқа моддаларининг ҳазм бўлиши ва сўрилишига ва тананинг умумий саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ошқозон-ичак тракти оғиз бўшлиғидан бошланиб, кетда тугайдиган бурилишли найчадир.
Шу сабабли, ошқозон-ичак касалликлари кенг кўламли касалликларни ўз ичига олади ва кўп сонли ва частотага эга. Шунинг учун ҳар бир ошқозон-ичак трактининг умумий касалликларини алоҳида ва якка бўлимда баҳс юритиш яхшироқдир. Ушбу бўлимда биз қизилўнгач касалликларининг турлари, уларнинг сабаблари, даволаш усуллари ва ушбу касалликларнинг олдини олиш усулларини кўриб чиқамиз.
Қизилўнгач - тупурик, суюқлик ва озиқ-овқатларни оғиздан ошқозонга олиб борадиган ичи бўш мушак найчаси. Тик турган ҳолатда қизилўнгач узунлиги 25 дан 30 см гача, диаметри эса 1,5 дан 2 см гача. Қизилўнгач нафас йўллари (трахея) ва юрак орқасида, шунингдек, умуртқа поғонаси олдида жойлашган. Қизилўнгач ошқозонга уланишдан олдин диафрагма орқали ўтади. Қизилўнгач, тананинг бошқа қисмлари каби, шикастланиши мумкин. Рефлукс ва саратон қизилўнгачга зарарлаши мумкин бўлган иккита кенг тарқалган касалликдир. Қизилўнгачнинг энг кенг тарқалган бузилиши - бу ошқозон кислотасининг қизилўнгачга қайтарилиши яни Рефлукс (ГЕРД). Сфинктер, пастки қизилўнгач қопқоғи тўғри ёпилмаганда, ошқозон таркиби қизилўнгачга оқиб, вақт ўтиши билан қизилўнгачнинг тирнаш хусусияти ва шикастланишига олиб келади. Агар рефлюкс даволанмаса ва давом этса, у қизилўнгачда яраларни келтириб чиқариши мумкин.
Қизилўнгач сфинктери ютилган ҳавони чиқариш ёки газланган ичимликларни чиқариш учун эгилганингизда очилади. Шу нуқтада, баъзи озиқ-овқат ёки ичимликлар ошқозондан қизилўнгачга кириши мумкин, бу рефлюкс деб аталади. Қизилўнгач қайтарилган материални тезда ошқозонга қайтаради. Бу рефлюкс миқдори ва унга қизилўнгач реакцияси нормалдир. Қизилўнгачнинг яна бир вазифаси қусиш жараёнида иштирок этишдир. Кусиш пайтида қизилўнгач ошқозон таркибини бўшатишга ҳаракат қилади. Кусиш пайтида қизилўнгач ҳаракатлари танадан токсинлар ёки ифлосланган озиқ-овқатларни олиб ташлаш учун тескари бўлади. Ушбу қизилўнгач фаолияти бизнинг кундалик ҳаётимизда муҳим рол ўйнаса-да, саратон каби сабабларга кўра қизилўнгачни олиб ташлаш керак бўлган одамлар ҳали ҳам нисбатан нормал ҳаёт кечириши мумкин.
Қизилўнгач функцияси кўплаб сабабларга кўра бузилиши мумкин, жумладан касаллик, қизилўнгач шикастланиши ва қариш. Бу ютиш қийинлишуви, юрак уриши, рефлюкс ва ҳатто саратондан олдинги ёки саратон лезёнлар каби кўплаб асоратларга олиб келиши мумкин. Агар сизга қизилўнгач касаллиги ташхиси қўйилган бўлса, гастроентеролог сизга симптомларни енгиллаштириш ва ҳаёт сифатини яхшилаш учун кенг қамровли даволаш режасини тузишда ёрдам беради. Шу сабабли, бу дастурда биз имкон қадар тезроқ ушбу қисмни хавф остига қўядиган асоратларнинг олдини олиш учун ошқозон-ичак трактининг ушбу қисмида касаллик белгилари билан таништиришга ҳаракат қиламиз.
"Ошқозон ачиши" қизилўнгачнинг энг кенг тарқалган касалликларидан биридир. Пастки қизилўнгач қопқоғи тўғри ёпилмаса, ошқозоннинг кислотали таркиби қизилўнгачга кириши мумкин. Қизилўнгачга кислотанинг қайтиши юрак уриши, йўтал ёки овознинг хириллашига олиб келиши мумкин ёки унинг белгилари ёки аломатлари бўлмаслиги мумкин. Энди, агар рефлюкс ёки кислотали рефлюкс тез-тез содир бўлса ёки беморда асоратлар бўлса, у "гастроезофагиал рефлюкс касаллиги" (ГЕРД) деб аталади.
Ошқозон кислотасининг тез-тез қайтарилиши Барретт қизилўнгачига олиб келиши мумкин. Ушбу касалликда пастки қизилўнгачнинг ҳужайра тузилиши ўзгаради. Барретт қизилўнгач касаллиги камдан-кам ҳолларда қизилўнгач саратонига айланиши мумкин.
"Кучли қизилўнгач спазми " ёки кўкрак оғриғи қизилўнгач учун юзага келиши мумкин бўлган яна бир муаммодир. Қизилўнгачнинг қисқариши одатда озиқ-овқатни оғиздан ошқозонга мунтазам ва мувофиқлаштирилган ритм билан ўтказади. Қизилўнгач спазми ёки крамплари кучли кўкрак оғриғига сабаб бўлади ва баъзи одамлар буни юрак хуружи деб ўйлашади. Қизилўнгачнинг спазми огоҳлантиришсиз содир бўлади. Бу иссиқ ичимлик истеъмол қилгандан кейин ёки кучли овқатни истеъмол қилгандан кейин ётгандан кейин пайдо бўлиши мумкин. Қизилўнгач спазми - қизилўнгачнинг қисқариши ва ютишга таъсир қилиши мумкин. Қизилўнгач спазми кенг тарқалган касаллик эмас. Қизилўнгач спазмининг аксарият белгилари бошқа ҳолатларнинг натижасидир, масалан, рефлюкс касаллиги. Агар қизилўнгачнинг спазмлари аниқланса, уларни даволаш ва касаллик билан боғлиқ касалликлар ва муаммоларни олдини олиш мумкин.
Қизилўнгач спазмининг сабаби маълум эмас. Кўпгина шифокорлар, қизилўнгачнинг спазми қизилўнгачни ютиш билан тўсқинлик қиладиган неврологик касалликдан келиб чиққан деб ҳисоблашади. Баъзи одамларда жуда иссиқ ёки жуда совуқ овқатлар асабларни безовта қилиши мумкин. Ютишда қийинчилик, томоққа бирор нарса ёпишганини ҳис қилиш, шишиш, кўкрак қафасидаги оғриқ ва босим бу касалликнинг айрим белгиларидир.
Касалликни ташхислаш учун шифокор қизилўнгачнинг пҲ мониторинги, қизилўнгач ва қизилўнгачнинг спазмига қайтиши мумкин бўлган ошқозон кислотаси, қизилўнгач мушакларининг қисқаришини ўлчаш учун қизилўнгач монометрия тести, эндоскопия ва рентген нурлари каби усуллардан фойдаланади. Беморларга қизилўнгач спазми тўғри ташхис қўйилганда даволаниши мумкин. Қизилўнгач спазми билан боғлиқ муҳим нарса шундаки, беморга гастроезофагиал рефлюкс касаллиги каби касалликлар учун ҳам даволаниш керак бўлиши мумкин. Бунга қизилўнгач спазми ошқозон рефлюкцияси билан боғлиқлиги сабаб.
Шифокорингиз ушбу ҳолатни даволаш учун дори-дармонларни буюриши ва қизилўнгач мушакларини бўшатиш учун ботулинум токсин (Ботокс) каби дори-дармонларни қўллаши мумкин. Қизилўнгачнинг тор жойларини очиш учун кенгайтирувчи қурилма ҳам қўлланилади.
Шунингдек, овқатланиш одатларини ўзгартириш орқали ушбу касалликнинг ривожланиши ва кучайишининг олдини олиш мумкин. Спазмни келтириб чиқарадиган овқатлар ва овқатланиш одатларини ёзинг ва улардан қочишга ҳаракат қилинг. Жуда иссиқ овқатлар ва ичимликлар истеъмол қилманг, чекманг, вазн йўқотинг, диетангизга кўпроқ толали маҳсулотларни қўшинг, қалампирни камроқ истеъмол қилинг ёки йўқ қилинг. Улар бу касалликни профилактика ва назорат қилиш усуллари ҳисобланади.
"Эзофагит" - бу рефлюкс ёки радиация терапияси ёки инфекциялар каби омиллар туфайли қизилўнгачнинг зарарланиши туфайли юзага келиши мумкин бўлган касаллик. Кусиш, аспирин ва яллиғланишга қарши дорилар каби дори-дармонларни қабул қилиш ва иммунитетни заифлаштирадиган вируслар, замбуруғлар, бактериялар ёки касалликлар ҳам рол ўйнаши мумкин.
Қизилўнгачнинг яллиғланиши оғриқ, ютиш қийинлиги ва кўкрак оғриғига олиб келиши мумкин. Эзофагитни даволаш яллиғланиш сабабига ва қизилўнгач шикастланишининг оғирлигига боғлиқ. Агар эзофагит даволанмаса, қизилўнгачнинг шиллиқ қавати шикастланиши ва унинг нормал фаолиятига таъсир қилиши мумкин. Натижада, беморда қизилўнгач яраси, қизилўнгач обструкцияси ёки ютиш қийинлишуви каби асоратлар пайдо бўлиши мумкин. Қизилўнгачнинг торайиши ва Барретт касаллиги каби мумкин бўлган ножўя таъсирлар ҳам пайдо бўлиши мумкин. Бу қизилўнгач саратони хавфини ошириши мумкин. Эзофагитнинг асосий сабаби одатда даволаниши мумкин, аммо баъзи сабаблар, масалан, рефлюкс, даволаниш учун кўпроқ вақт талаб қилиши мумкин.
Агар бу аломатлар бир неча кундан ортиқ давом этса ва антасидлар билан яхшиланмаса ва ёмонлашса, овқатланишингиз бузилиши мумкин. Шунингдек, сизда гриппга ўхшаш белгилар ва аломатлар, масалан, бош оғриғи, иситма ва мушак оғриғи, нафас қисилиши ёки овқатдан кейин қисқа вақт ичида пайдо бўладиган кўкрак оғриғи бўлса ва кўкрак қафасидаги оғриқлар бир неча кундан ортиқ давом этса, Агар бир неча дақиқа давом этса ва овқат қизилўнгачда қолиб кетганини ҳис қилсангиз, шифокорга мурожаат қилинг.
Эзофагитни даволаш сабабга боғлиқ. Агар қизилўнгач инфекцияси ёки кислота оқими туфайли юзага келса, дори-дармонларни қабул қилиш керак. Ва агар бу баъзи дориларни қўллаш билан боғлиқ бўлса, уни ўзгартириш керак. Қизилўнгачнинг шикастланиши оғир бўлса ёки қизилўнгач тўқималарида яра пайдо бўлишига олиб келган бўлса, беморнинг ютиши бузилган бўлса, кўпроқ инвазив даволаш тавсия этилиши мумкин.
Бундан ташқари, кофеин, шоколад ва ялпиз каби рефлюкцияни кучайтирадиган овқатлардан воз кечишингиз керак. Дори ва таблеткаларни тўғри қабул қилинг. Ҳар доим таблеткангизни кўп миқдорда сув билан олинг. Таблеткани қабул қилгандан кейин камида 30 дақиқа ётманг. Вазн йўқотинг. Чекишни ташланг. Баъзи дори-дармонларни қабул қилишдан сақланинг. Букилиш ёки эгилишдан сақланинг, айниқса овқатдан кейин ётишдан сақланинг. Ухлаётганда бошингиз ётоқдан 15-20 см баландликда туришига ишонч ҳосил қилинг.
