Pars Today

Орталық Азия - әлемдегі ашық сулармен шекарасы жоқ Азиядағы кең байтақ жер. Бұл географиялық аймақ үшін нақты шекаралар анықталмағанымен, оған Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Қазақстан және Қырғызстан кіреді деп саналады.

Сауда саясатында экономикалық қатынастардың кеңейуін анықтайтын көрсеткіштердің бірі көршілік индексі болып табылады. Бұл индекс, өз кезегінде көптеген сауда көрсеткіштеріне әсер етіп, Орталық Азия елдерін Иран экономикасының мақсатты нарықтарының біріне айналдырды. Орталық Азия аймағы әртүрлі тарихи кезеңдерде Иран өркениетінің бөлігі болды. Осы себепті Иран мен Орталық Азия елдерінің арасында көптеген ұқсастықтар бар. Иранның Орталық Азия елдерімен терең мәдени және діни ұқсастықтары бар. Мұсылмандардың едәуір популяциясы Тәжікстан, Түркіменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан республикаларында тұрады.   Бұл елдер арасында тарихи және мәдени байланыстар сонау өткен кезден бастап қалыптасқан. Бұл мәселе жергілікті саудагерлер арасында байланыс пен сенімділікті жеңілдетті.

Осы елдердің экономикалық көрсеткіштерін зерттеу олардың халық саны, ЖІӨ, жан басына шаққандағы кірісі және аймақтағы елдер арасындағы жақсы экономикалық өзара әрекеттесуді уәде ете алатын әлеуметтік көрсеткіштер тұрғысынан жақсы жағдайын көрсетеді. Орталық Азия елдері бұрынғы Кеңес Одағынан қалған өнеркәсіптерінің жағдайы  және негізгі ресурстарының түрі мен мөлшері қарай әртүрлі экономикалық жағдайларға ие. Маңызды мұнай-газ ресурстарына ие Түркіменстан мен Қазақстан басқа елдермен салыстырғанда  жақсы жағдайда. Өзбекстанның да маңызды газ ресурстары мен уранға ие көрікті жерлері бар. Қырғызстан мен Тәжікстанның экономикасы көбінесе ауылшаруашылық кірістеріне негізделген.

Орталық Азия елдерінің басты проблемаларының бірі - қажетті өнімді экспорттау немесе импорттау мақсатында ашық суларға қол жетімділіктің болмауы. Бұл елдерді «құрлықпен қоршалған» деп атайды. Орталық Азия елдері  халықаралық сауда жүргізу үшін көбінде Иранды  сайлайды.  Иран өзінің ерекше геосаяси ерекшеліктерімен Чабахар порты арқылы ашық суларға және Орталық Азия елдері үшін Солтүстік-Оңтүстік халықаралық дәлізін пайдаланудың ең қысқа жолын ұсына алады. Чабахар порты - бұл Орталық Азия елдері мен Ауғанстан үшін ең жақсы және арзан транзиттік жол.Солтүстік-Оңтүстік дәлізі арқылы көптеген Орталық Азия елдері Чабахарға және Оман теңізі мен Үнді мұхиты арқылы мақсатты нарықтарына жетеді. Иранның маршруттары мүлдем қауіпсіз және оны жыл бойы пайдалануға болады.   Иранда тиімді және сенімді автомобиль және теміржол құрылғылары бар, ең бастысы, Иран арқылы жүк тасымалдау басқа бағыттарға қарағанда әлдеқайда арзан.

Ирандық кәсіпкерлер мен компаниялар Орталық Азия елдерімен медицина және медициналық жабдықтар, технологиялық салалар, білімге негізделген өнімдер, құрылыс материалдары, химиялық өнімдер, мұнай химиясы және пластмассалар, автомобильдер, ауылшаруашылық өнімдері және әсіресе тамақ өнімдері сияқты әртүрлі салаларда экономикалық өзара әрекеттестік  жүргізе алады. Иранның коммерциялық және кеңсе кешендерін салу, тұрғын үйлер мен бөгеттер мен электр станцияларын салу, жолдар, көпірлер, логистикалық және тірек кешендерін, мұнай өңдеу зауыттарының кешендерін салу саласында техникалық және инжинирингтік қызметтер көрсете алады.

Тәжікстан - суының жартысына жуығы тауларынан келетін Орталық Азия елдерінің бірі. Шын мәнінде, бұл елдің экономикалық артықшылықтарының бірі - оның мол суы. Тәжікстан әлемдегі суға бай елдердің бірі. Тәжікстанда осы экономикалық әлеуетті пайдалану тәуелсіздікке ие болуына дейін және одан кейін де әрқашан қарастырылып келген. Бөгеттер салу және су ресурстарын басқару, суға мұқтаж өндірістерді құру және гидроэлектростанциялар  түрінде судан энергия өндіру осы елдегі су ресурстарын оңтайлы пайдалану үшін қабылданған шаралардың бірі болып табылады. Иранның жеке секторы Тәжікстанда энергетика саласында да, су саласында да белсенді қатысады. Иранның инвестициялары,  техникалық және инженерлік қызметтердің экспорттау арқылы бұл  елдің бөгеттер салу  мен жол құрылысы жобаларына қатысуы және Тәжікстанның өнеркәсіптік дамуы саласындағы Иранның  жұмыстарының бірі болып табылады. Осы салада аяқталған және тәжік басшыларын және тіпті халықаралық компаниялардың таңданысын тудырған ең көрнекті жоба - бюджеті 320 миллион долларға салынған «Санг-э-Тудех 2» бөгеті мен электр станциясы жобасы. Тағы бір жоба - Тәжікстан астанасындағы су тазарту қондырғысы. Сонымен бірге Иранның бірқатар компаниялары мен техниктері Рагун бөгеті мен электр станциясының ірі жобасына қатысып, техникалық қызмет көрсетеді. Ирандық инженерлердің Тәжікстандағы тағы бір қызметі - 5 шақырымдық Энзаб (Тәуелсіздік) туннелінің құрылысы. Душанбе-Худжанд бағытында салынған туннельдің стратегиялық маңыздылығы - таулы аймақтарда қалың қардың түскен суық мезгілде Тәжікстанның солтүстігі мен орталығын байланыстыру.    Ирандық компаниялардың техникалық-инженерлік қызметтерінің бәсекелестерімен салыстырғанда Орталық Азия елдері, оның ішінде Тәжікстан үшін ең маңызды ерекшелігі - олардың сапасы мен бағасының тиімділігі. Тәжікстанда бірқатар өнеркәсіптік өнімдер, олардың ішінде  кең қолданылатын мыс, мырыш, қорғасын сияқты кейбір металдар өндірісі бар. Сонымен қатар алюминий өндірісі саласында бұл ел жетекші өндірушілердің бірі. Бұл өнімдердің барлығы Иранда да бар және өндірілгеніне қарамастан, Теһранда тәжікстандық сапалы өнімдердің нарығын құру жалпы нарықты тудырып, осы өнімдердің әлемдік бағасына әсер етуі мүмкін. Тәжікстан сонымен қатар тоқыма өнеркәсібінде, әсіресе мақта өндірісінде жетекші елдердің бірі болып табылады. Тәжікстаннан қажетті материалдарды импорттау арқылы Иранның тоқыма өнеркәсібінің жандандыру - екі ел әріптестік ете алатын тағы бір тақырып. Ирандық Тәжікстанға экспорты туралы айтатын болсақ, ирандық бизнесмендер дәрі-дәрмек, тәттілер, жемістер, жаңғақтар, шай, темірден және болаттан жасалған бұйымдарға, цемент, плитка, керамика, кірпіш сынды құрылыс материалдары және химия өнімдерін экспорттауда. Соңғы жылдары экспортты жеңілдететін маңызды қатынастардың бірі екі ел арасындағы экономикалық келісімдерге қол қою, шприц пен сарысу фабрикасын салу жеке сектордың өндірістік жобаларын жүзеге асыру, ПВХ құбырларын салу, шағын су электр станцияларын іске қосу және тікелей рейстерді қайта ашуға мүмкіндік берді.  

Аумағы 200 000 км-ге жуық және 6 миллион халқы бар Қырғызстан Орталық Азия аймағындағы Иран өнімдерінің нарықтарының бірі болып табылады. Соңғы жылдары Иран Қырғызстан  астанасы Бішкекте өз тауарлары үшін арнайы нарық құрып, техникалық-инженерлік қызметтерді экспорттауымен бірге химия мен мұнай-химия салаларына, теңіз өнеркәсібіне, пластмассаға құрылыс материалдары және басқа салаларда ирандық компаниялар үшін   инвестиция  салуға жағдай жасады.

Қырғызстанның солтүстігінде Қазақстанда орналасқан. Қазақстанның жерінің 70 пайыздан астамы ауылшаруашылықпен айналысуға қолайлы  болып табылады. Бұл ел бидайдан басқа майлы дақылдар, қант қызылшасы, мақта, күріш және қызыл ет сияқты өнімдер шығарады және экспорттайды. Қазақстан Иранға қажет майлы дақылдарды жеткізетін елдердің бірі. Соңғы жылдары Иран өнімі осы Орталық Азия еліне жол таба алды. Иран Қазақстанға какао, кәмпиттер, жемістер мен цитрус дақылдарын, тоқыма бұйымдары, киім мен аяқ киім, ағаштан жасалған бұйымдар, ет және балық өнімдері, жиһаз, косметика, электр аспаптары мен тұрмыстық техника, керамика, былғары және  азық-түлік өнімдерін экспорттайды.

Әлемдегі ең ірі газ қорына ие Иранның Түркіменстаннан газ импорттайды. Түркіменстан табиғи газ бен мұнай өндірісі бойынша бұрынғы Кеңес Одағы республикалары арасында төртінші орында. Иран мен Түркіменстан арасындағы негізгі сауда қатынастары газды сатып алу және оның транзитіне байланысты.  Иранның солтүстік аймақтарының газға деген қажеттілігінің үлкен бөлігі Түркіменстан арқылы қамтамасыз етіледі. Баға тұрғысынан Иранға елдің солтүстік аймақтарын газбен қамтамасыз ету үшін  газды Түркіменстаннан импорттау тиімді. Сөйтіп Иранның басқа аймақтарындағы газді   басқа елдерге  мүмкіндік туындайды. Иран мен Түркіменстан ортақ шекараға ие. Түркіменстанның теміржолы Иранның солтүстік-шығысындағы Сарахс қаласымен  қосылған және осы жол арқылы Түркіменстан Бандар Аббас порты мен ашық суларға шығу мүмкіндікке ие. Иран-Түрікменстан экономикалық қатынастарында Түркіменстанның экономикалық инфрақұрылымын нығайту мақсатында  Иран   инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру және технологиясын, капиталы сондай-ақ тәжірибесімен алмасуды көздеуде.  ИИР - Түркіменстанның маңызды экономикалық және сауда серіктестерінің бірі. Мақта, газ, бензин, өнеркәсіптік майлар, ұн және жібек - Түркіменстанның Иранға негізгі экспорты, ал керісінше, Иран Түркіменстанға   құрылыс, ауылшаруашылығы және тамақ өнімдері, фармацевтика және медициналық қажеттіліктер мен тұрмыстық техника экспорттайды.