امام صادق (ع) در عصر برخورد اندیشه ها

امام جعفر صادق (ع) نواده گرامی رسول خدا (ص) در روز هفدهم ربیع اول سال 83 ه.ق چشم به جهان گشود . پدرش امام محمد باقر (ع) و مادرش ام فروه است . حضرت صادق تا سن 12 سالگی از خرمن دانش جد بزرگوارش امام زین العابدین (ع) خوشه چینی کرد . امام صادق (ع) پس از رحلت ایشان، مدت 19 سال نیز درکنار پدر بزرگوارش امام محمد باقر (ع) زندگی کرد . به این ترتیب امام صادق (ع) با بهره مندی از محضر جد و پدر بزرگوارش که هر یک از آنان در زمان خویش حجت خدا و عالم ترین مردم روزگار بودند ، به حد کمال علم و فضل و ادب رسید .

عصر امام صادق ( ع ) یکی از طوفانی ترین ادوار تاریخ اسلام است . در این دوران ، قیامها و انقلابهای پیاپی گروههای مختلف ، بویژه از طرف خونخواهان امام حسین (ع) به وقوع پیوست . همین انقلابات منجر به انتقال حکومت بنی امیه به بنی عباس گردید . از سوی دیگر ، دوره آن حضرت ، عصر برخورد اندیشه‌ ها و پیدایش فرق و مذاهب مختلف بود . خصوصاً ورود عقاید و آرای اهل کتاب و دانشمندان یونانی ، شبهات و اشکالات گوناگونی را در میان مردم رایج کرده بود . در آن زمان فرقه‌ های متعددی پدید آمده بودند که عقاید و آراء خود را درباره اصول و فروع دین ابراز می کردند . علاوه بر آن ، در زمینه هر یک از شاخه های علوم اسلامی نیز در میان کارشناسان آن علم ، اختلاف نظر وجود داشت . مثلاً در علوم قرائت قرآن ، تفسیر، حدیث، فقه و علم کلام بحث‌ها و مناقشات داغی در می‌ گرفت و هرکس به نحوی نظر می‌ داد و از عقیده‌ای طرفداری می‌ کرد . عده‌ای از دانشمندان غیرمسلمان نیز آزادانه در میان مسلمانان رفت و آمد می‌ کردند و با علمای مسلمان به بحث و گفتگو می نشستند . آنان شبهاتی درباره مبدأ و معاد و نبوت و سایر اندیشه های مذهبی مطرح می‌ کردند که بررسی یا رد بعضی از آنها چندان آسان نبود . در این دوره هرگونه سستی و کوتاهی موجب تضعیف دین و کاهش اعتماد مردم به تعالیم سازنده اسلام می شد . در آن شرایط امام صادق (ع) در صدد نجات توده های مردم از الحاد و بی دینی و کفر برآمد و می کوشید مانع انحراف مردم از اصول و معارف اصیل اسلامی شود . به موازات آن ، با برنامه هایی دقیق و هوشمندانه ، استحکام و برتری تعالیم و آموزه های آسمانی اسلام را به نمایش می گذاشت .

در این شرایط دشوار ، امام جعفر صادق (ع) به احیا و ترویج معارف اسلامی پرداخت و مکتب علمی عظیمی به وجود آورد که محصول و بازده آن ، چهار هزار شاگرد متخصص در رشته های گوناگون علمی بود . اینان در سراسر سرزمین پهناور اسلامی آن روز پراکنده شدند . هر یک از آنها خود ، بازگو کننده منطق امام بود که همان منطق اسلام است و پاسدار میراث دینی و علمی و نگهدارنده اسلام راستین به شمار می آمد . این شاگردان مدافع اسلام و مانع نفوذ افکار ضد اسلامی و ویرانگر در میان مسلمانان شدند . احیای تعالیم اسلام توسط امام صادق (ع) ، سبب شد که آن حضرت به عنوان رئیس مذهب جعفری ، یا همان تشیع ، شناخته شود.

امام صادق (ع) با استفاده از فرصت بدست آمده، بدعت‌ها و خرافاتی را که به تدریج در دین راه یافته بود، از ساحت مقدس آئین محمد (ص) زدود و حقایق احکام را روشن و آیات قرآن را به درستی تفسیر نمود . ایشان فقه اسلامی را که مدت یک قرن دستخوش هوی و هوس حکام اموی شده بود ، از نو احیا و تدوین نمود . آن امام در زمینه موضوعات فلسفی با اصحاب و حتی کسانی که از دین و اعتقاد به خدا دور بودند ، مناظرات علمی داشت . نمونه ای از بیانات مستدل امام ( ع ) در اثبات وجود خداوند حکیم که به یکی از شاگردان و اصحاب خود به نام "مُفضّل بن عمر" فرموده اند ، در کتابی به نام "توحید مفضل " هم اکنون در دست است . یکی دیگر از شاگردان ایشان "جابر بن حیان " است . جابر از مردم خراسان بود . پدرش در شهر طوس ( در شمال شرقی ایران ، نزدیک مشهد ) به داروفروشی مشغول بود که به وسیله طرفداران بنی امیه به قتل رسید . جابر بن حیان پس از قتل پدرش به مدینه آمد . ابتدا در نزد امام محمد باقر (ع) و سپس نزد امام صادق ( ع ) شاگردی کرد . جابر از افراد عجیب روزگار خود و از نوابغ جهان اسلام است . او در تمام علوم و فنون مخصوصا در علم شیمی تألیفات زیادی دارد ، و در رساله های خود همه جا نقل می کند که جعفر بن محمد صادق (ع) به من چنین گفت یا تعلیم داد یا حدیث گفت . بسیاری از شیمیدانان او را "پدر علم شیمی " خوانده اند . وی چند فلز و شبه فلز را در زمان خود کشف کرد . در دوران "رنسانس اروپا " در حدود 300 رساله از جابر به زبان آلمانی چاپ و ترجمه شده که در کتابخانه های برلین و پاریس موجود است . ابوحنیفه - از فقهای مذاهب چهارگانه اهل تسنن - از محضر امام صادق (ع) بهره های فراوان برده است و مدتی شاگرد ایشان بود . خودش به این موضوع افتخار می کرد . از سخنان مشهور وی این است که : " من دانشمند تر از جعفر بن محمد ندیده ام . ایشان دانشمندترین مردم، آگاهترین آنها به اختلاف مردم در فتاوا و مسائل فقهی است . " در سخنان مالک بن انس ، پیشوای فرقه مالکی نیز چنین آمده است : "در علم و عبادت و پرهیزکاری ، برتر از جعفر بن محمد ، هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است ."

در میان امامان از نسل پیامبر ، عصر امام صادق (ع) منحصر به فرد بود. مشابه شرایط اجتماعی و فرهنگی آن دوران ، در زمان سایر امامان فراهم نبود ، زیرا آن دوران از نظر سیاسی، دوره ضعف و تزلزل حکومت بنی امیه و فزونی قدرت بنی عباس بود و این دو گروه مدتی در حال کشمکش و مبارزه با یکدیگر بودند. بنابراین حکام فرصت ایجاد فشار و مضیقه علیه امام و مردم را کمتر داشتند . از همین جهت، فضای مناسبی برای تعالی جامعه اسلامی مهیا شد که از لحاظ گسترش فضای علمی و اقتصادی نسبت به دوران قبل و بعد خود بی نظیر بود . اما زمانی که حکام بنی عباس به قدرت رسیدند و مخالفین خود را سرکوب کردند ، شدیدترین فشارها بر اهل بیت و دوستداران آنها وارد شد. وضع به حدی خفقان آور و خطرناک بود که بعضی از یاران نزدیک امام (ع) را شکنجه و مرگ تهدید می کرد، چنانکه نخبه هایشان جزو لیست سیاه بنی عباس بودند . "جابر جُعفی " یکی از یاران ویژه امام است که از طرف آن حضرت برای انجام دادن امری به سوی کوفه می رفت . در بین راه پیک سریع امام به او رسید و گفت : " امام ( ع ) می فرماید خودت را به دیوانگی بزن " . همین کار او را از مرگ نجات داد و حاکم کوفه که فرمان محرمانه ترور جابر را از طرف خلیفه داشت ، به خاطر دیوانگی او از قتلش منصرف شد . جابر جعفی که از اصحاب نزدیک امام باقر (ع) نیز بود ، می گوید : " امام باقر (ع) هفتاد هزار حدیث به من آموخت ... . " او روزی به حضرت عرض کرد مطالبی از اسرار به من گفته ای که سینه ام تاب تحمل آن را ندارد و محرمی ندارم تا آنرا به او بگویم ، نزدیک است دیوانه شوم . امام فرمود : " به کوه و صحرا برو و چاهی بکن و سر در دهانه چاه بگذار و در خلوت چاه حرف هایت را بزن. "

ضمن تسلیت مجدد شهادت امام صادق (ع) ، سخنی از آن امام بزرگوار را نقل می کنیم . ایشان می فرماید: " بر هر مسلمانی که ما را بشناسد ، سزاوار است که در هر شبانه روز، عملش را بر خود عرضه دارد و خود حسابگر خویش باشد ، اگر حسنه دید بر آن بیفزاید، و اگر گناه دید از آن آمرزش خواهد تا اینکه در قیامت رسوا نشود . "

-------------------------------