دریاچه ارومیه، حیات دوباره

هفته گذشته، فازچهارم سند همکاری مشترک ایران، ژاپن و دفتر عمران ملل متحد در راستای احیای دریاچه ارومیه امضا شد.

  یکشنبه 20 حمل (9 آوریل ) سال جاری، فازچهارم سند همکاری مشترک ایران، ژاپن و دفتر عمران ملل متحد در راستای احیای دریاچه ارومیه از سوی معصومه ابتکار رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران و گری لوییس نماینده مقیم سازمان ملل در ایران امضا شد. دریاچه‌ای که به‌دلیل اهمیت محیط زیستی به عنوان ذخیره گاه زیست کره در مجامع جهانی به ثبت رسیده اما متاسفانه در چند سال گذشته به دلایل مختلف از جمله تغییرات آب و هوایی؛ با خطر خشک شدن مواجه شد ولی امروز با حمایت سازمان های های دولتی، نهادهای بین المللی و مشارکت های مردمی بار دیگر نفس تازه کرده و به شرایط مطلوب نزدیک می شود. به برنامه ای که در این زمینه تهیه شده توجه فرمائید.

دریاچه ارومیه که در ایران باستان به «چی چست» مشهور و به قولی کرانه‌های آن زادگاه زرتشت پیامبر باستانی ایران زمین بوده، دریاچه ای است که در شمال غربی کشور ایران و میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار گرفته است. مساحت اصلی این دریاچه در حدود شش هزار کیلومتر مربع است و از نظر مساحت، بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا است. دریاچهٔ ارومیه، بزرگ‌ترین دریاچهٔ داخلی ایران و دومین دریاچهٔ بزرگ آب‌شور دنیا و همچنین بزرگ‌ترین آبگیر دایمی در آسیای غربی است. این دریاچه از طریق مجموع ۶۰ رودخانه سیراب می‌شود که ۲۱ رودخانه دایمی یا فصلی و ۳۹ رود دوره‌ای هستند. دو رود  زرینه رود و آجی چای ورودی‌های اصلی به دریاچه ارومیه هستند.

آب دریاچهٔ ارومیه بسیار شور و میزان نمک محلول در آن دو برابر اقیانوس‌ها است. به همین دلیل، هیچ ماهی و نرم‌تنی به جز گونه‌هایی از سخت‌پوستان در آن زندگی نمی‌کنند. آرتمیا، دیاتوم‌ها و فیتوپلانکتون‌ها، گونه هایی هستند که در این دریاچه زیست می‌کنند. آرتمیا سخت پوستی است که بیش از نیمی از ترکیبات بدنش پروتئین و منبع غذایی بسیار مناسبی برای پرورش ماهی و میگو است. این سخت پوست همچنین یکی از منابع اصلی تغذیه پرندگان مهاجر از جمله فلامینگو به شمار می‌آید. دریاچهٔ ارومیه در عین حال که یکی از زیستگاه‌های طبیعی مهم در منطقهٔ آذربایجان است، محل مناسبی  برای ورزش‌های آبی مانند شنا، قایقرانی و اسکی روی آب نیزهست. این دریاچه با سواحل زیبا و آب‌شور خود گردشگران بسیاری را در فصول مختلف و به ویژه در تابستان به‌سوی خود جلب می کند. این دریاچه همچنین از نظر دارا بودن موادّ معدنی گوناگون،یکی از کمیاب‌ترین منابع طبیعی است .

دریاچهٔ ارومیه دارای ۱۰۲ جزیره‌است که همهٔ آن‌ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده‌اند. جزیرهٔ اِشک، زیستگاه پرندگان زیبای کوچک، از جمله مرغ آتش و تنجه است .در سالهای گذشته  تعدادی گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش نیز به این جزیره  انتقال داده شده‌اند. سازمان محیط زیست ایران نیز اکثر نقاط این دریاچه را به عنوان پارک ملی شناسایی کرده‌است. پارک ملی دریاچه ارومیه  با وسعت بیش از 460 هزار هکتار که یکی از ۹ ذخیره گاه زیست کره در ایران است، از تنوع زیستی غنی برخوردار است . حیات وحش این پارک را ۲۷گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده، ۴۱ گونه خزنده، ۷ گونه دوزیست و ۲۶ گونه ماهی تشکیل می‌دهد.

اکوسیستم دریاچه ارومیه دارای دو مجموعه گیاهی خاص خود است. یکی پوشش شوره زارهای اطراف دریاچه که بخش عمده مساحت اکوسیستم خشکی پارک ملی را به خود اختصاص داده اند و دیگری پوشش گیاهی جزایر که به طور عمده در جزایر کبودان، اشک، اسپیر، آرزو و اسلامی مشاهده می شود. تعداد گونه های گیاهی شناخته شده پیرامون دریاچه در حدود ١٧٧ گونه و تعداد گونه های گیاهی در جزایر در حدود ١٧٤ گونه است.

بزرگترین خانواده های گیاهی اطراف دریاچه متعلق به خانواده های کاسنی (Asteraceae) با ٣٣ گونه، خانواده گندمیان (poaceae) با ٢١ گونه و بزرگترین جنس به فرفیون (Euphorbia) و شنبلیله وحشی (Trigonella) اختصاص دارد. بدین ترتیب می توان گفت تنوع زیستی بسیار بالا، یکی از ارزش های آشکار پارک ملی دریاچه ارومیه است. وجود دو محیط خاکی و آبی این پارک ، قابلیت تنوع زیستی آن را افزایش داده است. محیط خشکی آن با حیات گیاهی و جانوری متنوع من جمله گوزن زرد ایرانی و انبوهی از نیزارها، تالاب ها، جنگلهای درختچه ای گز. همچنین محیط آبی آن با خصوصیات فیزیکی وشیمیایی و چرخه زندگی موجودات آن یعنی آرتمیا، جلبک و خیل عظیم پرندگان نادر با تنوع رنگهای زیبایشان آن را در بین همه پارکهای ایران و حتی جهان متمایز و برجسته کرده است.

این دریاچه مهم و زیستگاهش اما در سالهای اخیر به دلیل مشکلات عدیده از جمله تغییرات آب و هوایی، کاهش نزولات آسمانی، بالا رفتن دمای هوا و عدم استفاده صحیح و بهینه از آب در حوزه آبی رودخانه ها ، با کم آبی مواجه بوده است . به نظر کارشناسان امور آب ، مهمترین دلیل این کم آبی، افزایش نیازهای آبی جامعه و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان به دلیل وقوع خشکسالی‌های طولانی مدت است. آنها بر این باورند که افت شدید سطح آب دریاچه ارومیه مصادف با خشکسالی فراگیری است که از سال 1998 آغاز شده و تاکنون نیز کم و بیش ادامه دارد و دقیقا در همین سال‌ها به دلیل در دسترس نبودن آب سطحی مورد نیاز، مردم فشار مضاعفی را به آب‌های زیرزمینی وارد کردند، بطوری که برداشت آب در حوضه دریاچه ارومیه از حدود ۲۵۰ به بیش از ۲۰۰۰ میلیون متر مکعب در سال رسید و بدین ترتیب زنگهای خطر به صدا در آمد.

عده‌ای از کارشناسان در مورد خطر خشک شدن دریاچه ارومیه می‌گویند که در صورت خشک شدن این دریاچه، هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و اقلیم منطقه را تغییر خواهد داد. به عقیده برخی دیگر؛ حاصل این خشک شدنِ تدریجی، نابود شدن پارک ملی دریاچه ارومیه خواهد بود و غبار برخاسته از بستر بیابانی دریاچه می تواند معیشت و سلامت بیش از 6 میلیون انسان را  با خطر مواجه کند.

وجود چنین خطرهایی سبب شد تا اقدامات عاجل برای احیای این دریاچه ارزشمند انجام شود و در اولین گام کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه تشکیل شد. پس از آن، همکاری بخش های مختلف از جمله سازمان حفاظت محیط زیست، ادارات استانی و محلی، کشاورزان، سازمان های مردم نهاد و نهادهای بین المللی چون سازمان ملل متحد و کمک های دولت ژاپن موجب شد تا دریاچه به شرایط تثبیت برسد. با امضای سند  فاز چهارم این همکاری ؛ در واقع روند بهبود  وضعیت دریاچه ارومیه وارد مرحله جدیدی شده است.

گری لوییس، نماینده مقیم سازمان ملل در ایران در مراسم امضای فاز چهارم سند همکاری مشترک دفتر عمران  ملل متحد، دولت ژاپن و سازمان محیط زیست ایران گفت: "در مدت چهار سالی که در ایران هستم شاهد تغییرات زیادی در دریاچه ارومیه بوده ام .در بازدیدی که از دریاچه داشتم نیز  شرایط خوبی را مشاهده کردم . اقداماتی که برای احیای دریاچه ارومیه صورت گرفته، می تواند به عنوان یک نمونه موفق در سطح جهانی مطرح و در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار گیرد." به نظر نماینده سازمان ملل سه عامل موجب شد دریاچه ارومیه به شرایط مطلوب برسد، آزادسازی آب از پشت سدها که توسط دولت انجام شد، لایروبی کانال ها و نهرهای منتهی به دریاچه و کشاورزی پایدار سه عامل تثبیت وضعیت دریاچه هستند. در سند فاز چهارم همکاری نیز موضوع کشاورزی پایدار مورد توجه قرار گرفته  که موجب صرفه جویی در مصرف آب خواهد شد.

رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست جمهوری اسلامی ایران نیز در مراسم امضای سند فازچهارم، موضوع کشاورزی پایدار را در روند احیای دریاچه ارومیه بسیار مهم دانست و گفت: " همه شواهد حاکی از آن است که این طرح خاص در حفظ کشاورزی پایدار با پیشرفت قابل قبولی پیش می‌رود و قطعاً وضعیت دریاچه ارومیه نیز همان‌طور که تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد، رو به بهبود است. البته هنوز راه زیادی داریم اما شکی نیست که ما گام‌های مؤثر در زمینه تثبیت وضعیت دریاچه ارومیه برداشته‌ایم." وی تصریح کرد: این الگو که الگوی مشارکتی است، الگوی بسیار مؤثر و موفقی است و کنوانسیون تنوع زیستی و کنوانسیون‌های دیگری مثل کنوانسیون تغییر اقلیم که روی کشاورزی سازگار با تغییر اقلیم کار می‌کند هم نشان می‌دهد این الگو می‌تواند برگزیده باشد.البته از نظر رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست یکی از عوامل موثر در این زمینه  ، مشارکت مردم و آموزش کشاورزان بوده است . بدون شک توقف انتقال آب ، لایروبی مسیل‌ها و توقف توسعه سطح زیرکشت در نجات دریاچه ارمیه مؤثر بوده اما آنچه ماندگار است ، مشارکت

مردم است

بدین ترتیب دریاچه ارومیه امروز در حال بازیابی حیات خود و جان گرفتن دوباره طبیعت زیبایش است و این همه مدیون همکاری مردمی، نهادهای ملی و بین‌المللی است. الگویی که می تواند در دیگر نقاط جهان نیز به کار گرفته شود.