فردوسی شاعر تمام سده ها

بیست و پنجم ثور / اردیبهشت ، سالروز نکوداشت شاعر و حماسه سرای بزرگ ایرانی ، حکیم ابوالقاسم فردوسی است.

حکیم ابوالقاسم فردوسی یکی از پرآوازه ترین شاعران ایران زمین و یکی از بزرگترین حماسه سرایان جهان است. در ایران ، روز 25 ثور/ اردیبهشت به نام روز بزرگداشت این شاعر بزرگ نامگذاری شده است. هر سال در این روز ، آیین‌های بزرگداشت فردوسی و شاهنامه در آرامگاه فردوسی و دانشگاه ها و نهادهای پژوهشی سراسر ایران برگزار می‌شود.

ملت ایران در طول تمدن چندین هزار ساله درخشان خود ، بزرگانی را در دامان خود پرورده که مایه سرافرازی ایرانیان در جهان هستند و از آن میان ، حکیم ابوالقاسم فردوسی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. اگر شخصیت بزرگان رفته را بر مبنای تأثیری که پس از خود بر جای گذارده اند و با طول مدتی که اثر آنها پایدار مانده است ، بسنجیم در می یابیم که فردوسی، از جمله تاثیرگذارترین متفکران ایران در ادوار و قرون مختلف بوده است.

قرن های بسیار از سرودن شاهنامه گذشته است ، اما هنوز هم داستانهای زیبای آن در میان خاص و عام رواج دارد. گویی رستم از تمامی کوچه پس کوچه های ایران گذر کرده و در هر جا خاطره ای ماندگار بر جای گذاشته و به سوی دیاری دیگر به سفر رفته است. هنوز هم بر دیوارهای قهوه خانه های سنتی ایران ، تصاویر دلنشینی از داستان های شاهنامه فردوسی نقش بسته و نقال پیر ، هر شب با خواندن فرازی از دلاوری های رستم ، داستان سیاوش یا سوگنامه سهراب گل اندام ، شنونده را به سفری دور ، به سرزمین اساطیر می برد.

قرن ها از سرودن شاهنامه گذشته ، اما داستانهای پرشور شاهنامه فردوسی ، هنوز هم گرمی بخش شب های بسیاری از روستا نشینان و کشاورزان ایرانی است که گاه به زبان های محلی برگردانده شده است. یاد رستم ، چراغ امید را در جان آنان بر می افروزد و غم سیاوش و اسفندیار و سهراب ، دل هایشان را به درد می آورد و اشک از چشم هایشان جاری می کند.

شاهنامه ، تبار نامه ایرانی است. شاهنامه ، تاریخ و داستان زندگی چند هزار ساله ایران و ایرانیان است: از آفرینش انسان و ظهور و تکامل تمدن بشری و داستان پیکار مستمر با تمام مظاهر اهریمنی گرفته تا دوره های تاریخی و تشکیل حکومت و انقراض آخرین دولت باستانی / شاهنامه ، گنجینه و میراث هزار ساله ملت و کشور ایران و دایرة المعارف خرد و اندیشه ایرانی است و باید آن را پاس داشت.

حکیم ابوالقاسم فردوسی در حدود سال 329 یا 330 هجری قمری (940 یا 941 میلادی) در روستای پاژ از توابع توس در خراسان بزرگ چشم به جهان گشود . فردوسی در روزگاری زندگی می کرد که بازار افسانه ها و داستان های تاریخی ایران ، رونق بسیار داشت. در آن روزگار در میان توده‌های مردم نیز خاطرات تاریخی و داستان های باستانی ، سینه به سینه و زبان به زبان می ‌گشت و یاد شکوه گذشتگان ، دل ها را تسلی می ‌داد. در شب های سرد و دراز زمستانی ، بازار افسانه سرایان گرم بود. در مجامع و بزم ها ، مطربان و قوالان که وارثان سنن گوسان های (بدیهه‌سرایان) پارتی بودند ، با خواندن سرودهای باستانی ، دل ها را از شور و شوق لبریز می ‌ساختند. مجموعه این داستان ها، خاطره‌ ها، غم ها و حسرت ها ، به صورت خاطرات مشترک قومی ، در حماسه ملی ایران در شاهنامه فردوسی ، جاودانه شده است.

شاهنامه فردوسی ، مجموعه بی نظیری از "اساطیر ایرانی"، "حماسه های پهلوانی"، " روایات تاریخی و نیمه تاریخی" و " افسانه ها و داستان های بلند و کوتاه حماسی و غنایی و روایی" است . فردوسی تمامی این داستان ها را با تعادل و توازن فوق العاده و دقیق ، در چارچوب سرگذشت قوم ایرانی از آغاز تا زمان ورود اسلام به ایران ، به نظم کشیده شده است.

شاهنامه فردوسی ، گنجینه ی میراث چند هزار ساله ملت و کشور ایران و دایرة المعارف خرد و اندیشه و تاریخ و فرهنگ ایرانیان است. این کتاب ، مجموعه ای از کهن ترین خاطرات قومی و اوضاع اجتماعی و زندگی طبقات گوناگون مردم ، آداب و رسوم و اندیشه های فلسفی و احساسات حماسی و غنایی ایرانیان را تا عصر ساسانی ، دربر می گیرد . موضوع اصلی این مجموعه ، سرگذشت ایران و فراز و نشیب های تاریخ ملت ایران است. در شاهنامه فردوسی ،  دوران مختلف اساطیری ، پهلوانی و تاریخی و همچنین چهره های گوناگون به تصویر کشیده شده است . دوره اساطیری شاهنامه ، از کیومرث ، نخستین پادشاه شروع می شود و با ظهور فریدون پایان می ‌یابد . قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم ، بخش پهلوانی شاهنامه را تشکیل می دهد. استیلای اسکندر بر بخشی از ایران و همچنین حکومت ساسانی ، بخش تاریخی شاهنامه فردوسی را دربرگرفته است.

مبارزه بی پایان نیکی و بدی ، تأکیدهای مکرر درباره عدل و داد و اجتناب از ستم و بیداد / و ناپایداری عمر انسان و جهان ، نمایانگر چهره انسانی فردوسی و طبیعت فلسفی و اخلاقی شاهنامه است . تعمق در داستان های شاهنامه ، نشان می دهد که پیروزی یا شکست و تیره روزی در شاهنامه ،  ناشی ازعلل و عوامل آشکار و نهان است. سرنوشت شهریاران و پهلوانان ، غالباً معلول راستی و کژی / نیکی و بدی / و سعادت و شقاوت ذاتی یا اکتسابی آنان است. اساس حکمت فردوسی در مبارزه خیر و شر خلاصه می شود.

شاهنامه به زبان های مختلف اروپایی ترجمه شده است. با اینکه دقایق و ظرایف فکری و هنری شاهنامه ، در ترجمه به زبان های دیگر ، کاملا قابل انتقال نیست و با آنکه شاهنامه ، آیینه فرهنگ ملتی است که با تمدن و آداب و رسوم ملت های دیگر تفاوت های اساسی داشته ، عظمت شاهنامه و قدرت آفرینش فکری و هنری فردوسی ، بر سایر ملل نیز تاثیر گذاشته است . ادب شناسان دنیا ، پیام های انسانی و اندیشه های لطیف فردوسی را دریافته اند و آن را از میراث های جاودانی فرهنگ بشری شناخته اند . برخی آن را همپایه بزرگترین شاهکارهای ادبی و فکری جهان شمرده اند و از آن میان، اندیشمندانی که اسیر تعصب نبوده اند ، آن را برتر از همه دانسته اند. یان ریپکا (Jan Rypka) در کتاب تاریخ ادبیات ایران درباره شاهنامه گفته است:

" حقیقتی مسلم است که در پهنه گیتی ، هیچ ملت دیگری دارای چنین حماسه با عظمتی نیست که شامل تمام سنت های تاریخی وی از دوران تاریک اساطیری تا اواسط سده هفتم باشد."برتلس (Evgeny Edvardovich Berthels) خاورشناس بزرگ روس نیز بر این باور است که «مادام که در جهان مفهوم ایرانی وجود دارد ، نام پرافتخار این شاعر بزرگ نیز که تمام عشق خود را وقف وطن خویش کرده بود ، جاودان خواهد ماند. فردوسی شاهنامه را با خون دل نوشت و به این قیمت ، خریدار محبت و احترام ملت ایران به خود شد.»

فریتس وولف (Fritz Wolff)پژوهشگر آلمانی و مؤلف فرهنگ شاهنامه ، فردوسی را سرآمد شاعران حماسه سرای جهان می داند. به باور او، "شاهنامه فردوسی بی تردید اثری سترگ است که برای غربیان و اروپاییان، حکم فرهنگ ، تمدن و سند هویت ایرانیان را دارد . گرچه شاهنامه حکیم فردوسی ، نماد باورهای ایرانی است، اما با مطالعه آن می توان با اساطیر ، جغرافیا ، تاریخ ، فلسفه ، ادبیات ، زبان و هنر سرزمین کهن ایران نیز آشنا شد. این اثر ارزشمند ادبی ، در هیچ قالبی محدود نشده است و در جغرافیای خاصی هم نمی گنجد. من فردوسی را سرآمد شاعران حماسه سرای جهان می دانم . فردوسی در سروده هایش چنان چیره دست است که هیچ فیلسوف، مورخ و شاعری ، توان هماوردی با او را ندارد. به جرأت می توان گفت که زیباترین و ستایش آمیزترین واژه های مبارزه و پیروزی را ، در شاهنامه فردوسی می توان یافت ."

این پژوهشگر آلمانی می گوید: "این اثر سترگ ادبیات ایران به دلایل بسیاری ، ادیبان و شاعران سراسر جهان را به شدت تحت تاثیر قرار داده تا آن جا که بیشتر آن ها زبان به تحسین و ستایش فردوسی گشوده اند . شاهنامه هنوز هم توان آن را دارد که جنبه های ناگفته و نامکشوفی از ادبیات حماسی را ، به جهان عرضه کند. نام فردوسی به عنوان شاعری بلندمرتبه و سخنوری بی بدیل ، جدای از مرزهای ایران زمین ، در دیگر کشورها نیز به ثبت رسیده است. بی شک او پدر شعر فارسی است . شاهنامه او یکی از کم شمار آثاری است که در تک تک ابیاتش، فرهنگ، هنر، تمدن و زبان ایران موج می زند. بیشتر داستان های حماسی شاهنامه ، روایتی از ابعاد گوناگون شایستگی قهرمانان ایران زمین را برای دیگران بازخوانی می کند. شاهنامه فردوسی شاهکاری بی بدیل است که هرچه زمان می گذرد لایه های پنهان آن، دستمایه خلق تحقیقات و مطالعات بسیاری قرار می گیرد.»

سخن را با ستایش هلموت بوتشر ، شاعر اتریشی از فردوسی و اثر گرانقدر او شاهنامه به پایان می بریم.

« فردوسی شاهنامه را به عنوان سندی از زبان، هویت، تمدن و ادبیات پارسی و ایران زمین سال ها پیش سروده است ، اما بی هیچ اغراقی باید اذعان کرد با توجه به داستان های سرشار از اسطوره پردازی شاهنامه ، بیشتر اسطوره های مغرب زمین ، در مواجهه با قهرمانان فردوسی پارسی زبان ، کم می آورند. با بررسی ادبیات برخی کشورها، می توان به بازتاب و تاثیر داستان های شاهنامه در رمان های حماسی غرب و اروپای قدیم پی برد. آرامش ، نیکی ، حکمت و زندگی در سراسر اثر ارزشمند فردوسی می درخشد. جادوی کلام در همه سروده های ارزشمند این شاعر ایرانی ، حکمت ، عرفان ، صلح ، مبارزه ، پایمردی و جاودانگی است. در بیشتر فصل های شاهنامه، می توان شاهد نبرد میان خیر و شر بود. فردوسی در شاهنامه اش قهرمانانی را بازآفرینی می کند که ردپای آن ها را در کمتر اثر ادبی دیگر ، می توان سراغ گرفت. در دهه های اخیر بیشتر همسایگان ایران، از جمله اعراب، ترک ها و هندی ها با شاهنامه انس و آشنایی بیشتری یافته و این کتاب جاودان را به زبان های مادری خویش ترجمه کرده اند. با مطالعه و دقت در اشعار شاهنامه، می توان نشانه های پررنگی از فرزانگی ، خرد ، عدالت ، همدلی و آزادگی و آرمان گرایی را پی گرفت . شاهکاری چون شاهنامه به عنوان نمادی از اندیشه، تمدن، زیبایی شناسی و قهرمان پردازی ، بسیاری را مبهوت خود ساخته است.

فردوسی در اثر بی نظیرش شاهنامه ، با زبانی حماسی و پرشکوه ، عظمت، دلاوری و بزرگی ایران را روایت می کند. اغراق نیست اگر بگوئیم این شاعر چیره دست پارسی زبان ، با قدرتی بی نظیر و با ترسیم هنرمندانه رخدادها ، مبارزها و رویارویی قهرمان های داستان هایش ، شاهنامه را به عنوان منشوری از انسانیت و آزادگی به جهانیان عرضه کرده است».