محرم و عاشورا در ملل مختلف(3)

در سومین برنامه آیین های محرم، در ادامه برنامه گذشته مروری بر تاریخچه عزاداری ماه محرم در ایران از دوره صفویه تاکنون داریم.

پس از به قدرت رسیدن سلسله صفوی، عزاداری امام حسین با شکوه بی‌سابقه‌ای در ایران برگزار شد. شاهان صفوی نه تنها خود، شیعه و به غایت، علاقمند به خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله) بودند، بلکه خود را ملزم به ترویج مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و اشاعه مذهب شیعه می دانستند. یاد و ذکر شهادت امام حسین (علیه السلام) که یکی از شعایر و نمود های مهم تشیع می باشد، در این عصر به رشد و شکوفایی چشم گیری رسید و تقریباً به مرحله تکامل خود پا نهاد. سرودن اشعار مذهبی، مدح و تعزیه در رثای امامان و شهدای کربلا برای شاعران افتخاری بزرگ بود. هر ساله در ایام محرم مردم در کوچه‌ها و خیابان‌های شهرها عزاداری‌های عظیمی برگزار می‌کردند که تا به آن روز دیده نشده بود. پادشاهان صفوی و در رأس آنان شاه تهماسب اول (984- 930) توجه خاصی به اشعار مذهبی داشت. کاهش نفوذ تصوف از زمان تهماسب و شدت گرفتن علایق شیعی، بر روی شعر فارسی تاثیر قاطعی داشته است. این تاثیر از آن روست که دربار صفوی و در رأس آن شاه صفوی، علاقه چندانی به غزل و اشعار ستایشی و مدحی و حتی حماسی نداشته و شاعران را بر آن می داشت تا درباره ائمه اطهار (ع) شعر بسرایند. در این باره به عنوان نمونه می توان به محتشم کاشانی اشاره کرد. محتشم کاشانی اشعار ماندگاری را در مرثیه امام حسین (ع) در این دوره به یادگار گذاشت که تا به امروز دست مایه مهمی برای مراسم عزاداری ماه محرم گردیده است.

به استناد منابع تاریخی، در دوران افشاریه و زندیه شکل‌های مختلف عزاداری دوره‌های قبل، گسترش یافته‌اند. شروع تعزیه‌خوانی را نیز مربوط به دوران حکومت کریم خان زند می‌دانند. گفته می‌شود در زمان پادشاهی کریم خان، سفیری به دیدار کریم خان می‌آید و در خدمت او سخنان حزن‌انگیز درباره‌ واقعه‌ کربلا می‌گوید. کریم خان بعد از شنیدن سخنان او دستور می‌دهد صحنه‌هایی از وقایع کربلا و سرگذشت هفتاد و دو تن را بسازند و از حوادث غم‌انگیز آن نمایش اجرا کنند که این کار به «تعزیه »معروف شد. ابتدا این نمایش‌ها در چهارراه‌ها و میادین اصلی شهر برگزار می‌شد اما بعدها به بازارها، کاروان‌سراها، منازل شخصی و تکیه‌ها نیز کشیده شد.

البته تکیه‌ها در دوران قاجار شکل گرفتند و دیگر شکل‌های عزاداری از لحاظ محتوا و کیفیت و نحوه‌   برگزاری در این دوره به تکامل رسید. برای مثال شبیه خوانی شیوه و روش خاص خود را در این زمان پیدا کرد و چندین تکیه و ساختمان برای برگزاری تعزیه خوانی ساخته شد. در سال ۱۲۴۸ شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار «تکیه‌ دولت» با گنجایش هزار نفر تماشاگر ساخته شد. برخی حتی معتقد هستند که در دوران قاجار بسیاری ار آیین‌های مربوط به عزاداری امام حسین مرسوم شد که از آن جمله می‌توان به برپایی سقاخانه، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا و مراسم تشت گذاری اشاره کرد. 

پس از قاجاریان و با به تخت نشستن رضا پهلوی ، دوره رکود دسته جات و هیئت های عزاداری شروع شد، در این دوره تکیه‌ها بسته و عزاداری ممنوع شد و این رویکرد منجر به آن شد که گونه دیگری از عزاداری در قالب هیئت‌های عزاداری خانگی رشد بیشتری ‌کنند و این جلسات به صورت هفتگی یا ماهانه برقرار شود. در دوره پهلوی دوم، محمدرضا هر چه کرد نتوانست با قدرت و تاثیر گذاری هیئت های مذهبی و دهه محرم مقابله کند. به گونه ای که به باور بسیاری کلید انقلاب اسلامی از دهه 1340شمسی (دهه 1960میلادی)و به ویژه محرم 1342 (1963 میلادی)در ایران زده شد. علاوه بر این راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال 1357 (1978) پایه‌های رژیم پهلوی را کاملا سست کرد تا این که در بهمن همان سال، با سقوط حکومت شاهنشاهی، انقلاب اسلامی ایران پیروز شد. پیروز شدن انقلاب همچون دمیدن خون تازه ای در رگ های شیعیان و طرفداران سنت های عاشورایی در ایران بود. از آن تاریخ تا کنون همه شیوه های مقبول و مرسوم عزاداری در نقاط مختلف ایران پیاده و اجرا می شود.

گفتنی است که ایرانیان، عزاداری را در مساجد، تکیه ها، حسینیه ها، منازل و به صورت دسته عزا در معابر عمومی و نیز در بیوت مراجع تقلید بر پا می کنند. این مراسم، در شهرهای مذهبی چون قم، مشهد، کاشان، اصفهان، اردبیل، و... بسیار پرشکوه انجام می گیرد.