محرم و عاشورا در ملل مختلف(7)

نخل گردانی از دیگر مراسم عزاداری ویژه ایام محرم در ایران است که در برخی از ولایتهای های مرکزی آن رواج دارد. در این برنامه از این مراسم با شما سخن خواهیم گفت.

با سلام به یکایک شما دوستان و علاقمندان مجموعه برنامه «آیین های محرم و عاشورا در میان ملل مختلف». برنامه امروز را به معرفی مراسم سنتی «نخل گردانی» یکی از صدها آیین با شکوه که با عظمت خاصی برای زنده نگه داشتن یاد عاشورا، در ایران برگزار می شود، اختصاص داده ایم.

هر چند نخل گردانی در بسیاری از نقاط ایران کاربرد دارد، اما اصلی‌ترین مراکز برگزاری این رسم باشکوه دینی در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و مناطق همجوار آنهاست. در بین این مناطق، بیشترین و شاخص­ترین مراسم ها در استان یزد، متمرکز است به گونه­ ای که می‌توان گفت هیچ آبادی نیست که در ایام عزاداری یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.

مراسم نخل برداری از رسوم کهن یزد است و هر ساله بسیاری از مشتاقان در سراسر ایران و حتی دنیا را به خود جذب می‌کند.

«نخل‌برداری» نمادی از تشییع جسم مبارک سید و سالار شهیدان امام حسین(ع) بر روی دست و شانه‌های غمزده خیل عزاداران حسینی است. چون بدن مطهر امام حسین را بدون تشییع به خاک سپرده اند، شیعیان برخی مناطق همه ساله، این رسم را تکرار می کنند.

مراسم نخل‌برداری در بسیاری از شهرهای یزد مختص روز عاشوراست و در روزهای دیگر نخل‌برداری انجام نمی‌شود. این مراسم هر سال با روضه‌خوانی، سینه‌زنی، عزاداری، پخش نذری، ذبح قربانی و دود کردن اسفند همراه است و در شهرستان‌هایی نظیر «تفت» و «اشکذر» با شکوه و عظمت خاصی برگزار می‌شود.

بزرگ‌ترین نخل استان یزد، هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیتی میلیونی در این مراسم شرکت می‌کنند و صدها نفر ازمردم این سَنبل عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان نخل این شهر به حرکت در می‌آورند. جوانان عزادار لباس سیاه بر تن، دستان و شانه‌های خود را به زیر ستون‌های نخل می برند تا با رسیدن لحظه مقرر با چشمی اشک‌بار و دلی غمزده به یاد ظهر عاشورا با فریاد «یا حسین» صحنه باشکوه دیگری از عزای حسینی را به نمایش گذارند. نخل‌ها در دیگر ایام سال بدون تزیین در کنار حسینه‌ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و همواره نماد عشق و ارادت مردم به امام حسین(ع) به شمار می‌روند.

نخل، یک سازه چوبی و به شکل سرو است که بر تیرک های چوبی محکمی استوار گشته است. تیرک ها به گونه ای در زیر نخل تعبیه شده اند که باعث تعادل نخل و مانع از واژگون شدن آن به هنگام حمل می شوند. در برخی مناطق داخل نخل، زنگی آویزان است که به صدا در آوردن آن، به معنای برپایی نخل و حرکت آن و نیز استقرار آن در محلی خاص است. برای پایه‌های نخل، چهار قطعه چوب به صورت عمودی در چهار طرف و برای بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقی تعبیه شده است.

مراسم آذین‌بندی و آماده کردن نخل‌ها برای ایام عزاداری ماه محرم با یک فراخوان و بسیج همگانی اهل محل و آبادی صورت می‌گیرد. نخل‌های بزرگ، پس از تزئین، چندین تُن وزن پیدا می‌کنند و معمولاً برای بلند کردن و حرکت آن نیروی بسیاری لازم است. در ایام محرم نخل را با پارچه، سراسر سیاهپوش می‌کنند. نخل هر منطقه بنا بر سلیقه بومی مردم همانجا آذین می شود. آرایه های مشترک نخل های مناطق مختلف شامل، پارچه های سیاه به نشانه عزا، پارچه قرمز به نشانه پیروزی خون بر شمشیر، پارچه سبز  نشانه آل محمد (ص)، جنگ افزارهایی نظیر سپر، شمشیر، کلاهخود و دشنه به نشانه شهادت طلبی، چراغ، گل و سبزه، آینه، بیرق های کوچک و بزرگ، طاقه شال و ترمه و پارچه های ابریشمین است. مردم عزادار هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند.

در خصوص حمل و گردانیدن نخل‌ها، نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد که همه عزاداران تابع آن هستند. به عنوان مثال در برخی محلات که این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود. بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولاً این حق موروثی بوده است.

یکپارچگی و اتحاد خاصی که هنگام حمل و گرداندن نخل حاکم می‌باشد هر بیننده­ ای را متحیر و مجذوب می ­کند.

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سَرو مانند نخل، بر روی یکی از چوب‌های نخل می‌ایستد و با حرکات دست، نخل بران را در جابجایی نخل، هدایت می‌کند. یک یا دو نفر هم در نوک یا راس نخل، قرار می گیرند و در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می‌گوید و دیگری، اشعار حماسی (نوحه) می‌خواند. ضمناً در هر دور یا رفت و برگشت نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند نذری، قربانی می‌شوند تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان، تقسیم و یا با پخت غذا بین عزاداران توزیع شود. همچنین در هنگامی که نخل از حرکت باز می‌ایستد یا پیش از حرکت دادن، بعضی از مردم با پخش نذورات، نذر خود را ادا می‌نمایند. معمولاً پس از اتمام مراسم نخل برداری، عزاداران تا غروب آفتاب به عزاداری ادامه می‌دهند .

این فرهنگ و باور مردم استان یزد و مراسم ویژه عزاداری آن به عنوان یکی از فرهنگ‌های ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی ایران به ثبت رسیده است. علاوه بر آن آیین سنتی شهرهای دیگری نظیر نخل‌گردانی خمین (به شماره ثبت 691)، نراق دلیجان (به شماره ثبت 695 )و تفرش (به شماره 692) نیز  در فهرست آثار معنوی ایران ثبت شده است.

گوشه ای از مراسم نخل برداری در روز عاشورا در شهرستان تفت استان یزد

*****************************************