تصویر باغ ایرانی در نمایشگاه آبرنگ ایرانی

باغ ایرانی را می‌توان یکی از بزرگترین دستاوردهای فرهنگ و تمدن ایرانی به شمار آورد که در طول سالیان متمادی نماینده نوع نگاه انسان ایرانی به جهان پیرامون بوده و بخشی از هستی‌شناسی او را شکل داده است. باغ ایرانی محصول اصیل تعامل ذهن و ادراک انسان ایرانی از طبیعت است.

سابقه و تاریخ نقاشی آبرنگ بسیار کهن است و از اولین نقاشی های آبرنگ می توان به نقاشی های درون غار "پله لیتیک" و نگار نوشت های مصریان قدیم اشاره کرد. اوج نقاشی آبرنگ به اروپای سده های میانه تاریخ در زمان رنسانس می رسد که هنوز هم ادامه دارد. نقاش آلمانی، " آلبرشت دورر"  Albrecht Dürer  که آبرنگ های زیبایی از گیاهان، حیات وحش و مناظر نقاشی کرده، به عنوان یکی از اولین توسعه دهندگان این هنر شناخته می شود و حتی یک مکتب مهم نقاشی با آبرنگ در آلمان به وسیله هانس بول Hans  Bol به عنوان بخشی از هنر رنسانس دور، رهبری می شد.

 نقاشان گیاهان همواره در میان ستوده‌ترین هنرمندان آبرنگ بوده‌اند و امروزه آبرنگ به جهت قابلیت بی همتای خود در نمایش رنگهای ایده‌آل و دقیق، برای تصویرسازی‌های علمی و انتشارات موزه‌ها به کار می‌رود. در کنار آثار مناظر باغ و طبیعت بکر، آثاری که گویای خلاقیت و ترکیب مواد است نیز در میان آثار نقاشی آبرنگ به چشم می خورد که خالی از جلوه های طبیعی و شرقی نیست.

از ویژگیهای بارز هنر آبرنگ، سرعت اجرای این تکنیک است. تلفیق تکنیک هنرمند به همراه مواد مورد استفاده که چیزی جز آب و رنگ های مواج نیست، سبب خلق آثاری در خور تأمل و توجه شده که می توان گفت هر یک از آنها، جلوه گر عبور هنرمند از میان طبیعت زیبا  و ثبت یک فریم از آن در قاب نقاشی است.

نمایشگاه " باغ ایرانی از نگاه هنرمندان نقاش آبرنگ ایران" منتخبی از آثار پیشکسوتان و هنرمندان نقاش آبرنگ ایران، از هشتم دی ماه (  29 دسامبر 2017 )  در تهران برپا شده است. 45 اثر آبرنگ در بخش مسابقه و 30 اثر از آثار هنرمندان برجسته آبرنگ ایران  در بخش جنبی در گالری خیال موسسه صبا در معرض دید علاقمندان قرار گرفت. همچنین آیین رونمایی کتاب "باغ ایرانی" که شامل برگزیدگان آثار هنرمندان نقاش آبرنگ ایران است، هفته گذشته برگزار شد. کتاب باغ ایرانی منتخبی از آثار نقاشان آبرنگ ایران با الهام از باغ های ایرانی است .

در سال 1395 گروه نقاشان آبرنگ شرق، تصمیم به برگزاری جشنواره های موضوعی همچون برگزاری دوسالانه های هنری گرفتند که حاصل آن اولین جشنواره آبرنگ با موضوع باغ ایرانی است. هیئت داوران دومین دوره دو سالانه آبرنگ ایران به دبیری احمد مقدسی، 5 اثر از میان آثار را که نشان تلاش و علاقمندی صاحبان اثر در ارائه هرچه بهتر باغ ایرانی با تکنیک آبرنگ بود، به عنوان برگزیده اعلام کردند. حمیدرضا سعادتی، آسیه سادات قریشی، نرگس سعدوندی، مهشید عرب، ملیکا سادات حسینی، برگزیدگان این  دوسالانه نقاشی بودند که تندیس جشنواره، لوح سپاس و چاپ اثر در کتاب هنر هشتم، از جمله جوایز آنان بود.

در ادامه گفتار امروز خوب است که نگاهی به پیشینه باغ ایرانی نیز داشته باشیم.

باغ ایرانی به باغ‌هایی گفته می‌شود که بر پایه معماری و عناصر تشکیل دهنده آن از جمله ساختار هندسی، آب و درختان و کوشک میانی و غیره عمدتاً در فلات ایران و مناطق پیرامونی متأثر از فرهنگ آن رواج داشته است.

 باغ ایرانی سه ساختار و طراحی منحصر به فرد دارد:  در مسیر عبور جوی آب قرار دارد، با دیوارهای بلند محصور است و در داخل باغ عمارت تابستانی و استخر آب قرار دارد. باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد و اولین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌ها شکل گرفته است. نمونه اینگونه باغ‌ها را می‌توان در شهرهای طبس، یزد، گناباد و بیرجند و اکثر مناطق کویری دید.

قدیمی‌ترین سند تصویری که نظم باغ ایرانی را به تصویر می‌کشد به دوره ساسانیان بازمی‌گردد. در نقش برجسته طاق بستان، صحنه شکار خسرو پرویز، طرح باغ-شکار او را در طاق بستان نشان می‌دهد. این نقش برجسته تا حدود زیادی هندسه باغ و عملکرد آن را آشکار  می‌کند. این باغ‌ها، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه‌ای از سازگار و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است .

ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین اصل هندسی باغ ایرانی، ایجاد محوری در میانه باغ و به موازات طول آن است. به طور معمول در دو طرف این محور درختان سایه انداز کاشته می شود. هندسه باغ از تقسیمات راست گوشه تشکیل شده‌است. مهمترین این تقسیمات، انتظام چهار بخشی است. انتظام باغ بر اساس هندسه محوری و تقارن است.

شکل باغ ایرانی شامل انتظام آب، انتظام گیاه و انتظام معماری است. این انتظام در قالی‌های ایرانی نیز قابل جستجو می‌باشد و عناصر این انتظام (آب، گیاه و معماری) در نگارگری ایرانی موجودند و تصویری ایده‌آل از باغ ایرانی را ارائه می‌دهند.

برای ایجاد سایه، در باغ‌های ایرانی از درختان سایه افکن استفاده می‌شد. در دو خیابان دو طرف، برای کمک بیشتر به ایجاد سایه، گذرگاه‌های باغ‌ها را باریک‌تر انتخاب کرده تا سایه درختان دو طرف همه سطح گذرگاه را بپوشاند و به این ترتیب دالان سرپوشیده‌ای از درختان می‌ساختند. درختانی که معمولاً کنار خیابان‌های باغ، در محور اصلی، می‌نشاندند، سرو، کاج، نارون، چنار و ارغوان بوده است.

جایگاه گلها در باغ، در پای درختان است. گلهایی که هم از عطر آنها استفاده می‌شد و هم از گلبرگ هایشان شیرینی و مربا درست می‌کردند و برخی از آنها خاصیت دارویی داشتند.

مجموعه نه باغ ایرانی در ایران و دو باغ در هند و یک باغ در پاکستان، در سال  2011  در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند. این باغ‌ها عبارتند از:  باغ پاسارگاد و باغ ارم در شیراز ، باغ چهلستون در اصفهان ، باغ فین در کاشان ، باغ عباس آباد در بهشهر ، باغ شازده در ماهان ، باغ دولت آباد در یزد ، باغ پهلوان پور در مهریز و  باغ اکبریه  در بیرجند . باغ آرامگاه همایون در دهلی نو و باغ شالیمار در لاهور نیز ارز جمله باغ های ثبت شده در فهرست میراث جهانی هستند .  

  این باغ ها که به دلیل سبک خاص ساخت باغ های ایرانی و مفهوم آن واجد ارزش ثبت جهانی شناخته بودند همگی دارای عمارت و یا درختان و باغات بزرگی بوده اند که شامل یک دوره تاریخی از کشور ایران می شدند .  اما در میان این باغ ها تنها باغ پاسارگاد است که هیچ درختی ندارد و اگر کسی به دنبال مفهوم باغ امروزی در پاسارگاد باشد؛ جز درختی و زمینی بایر چیزی نخواهد یافت.

درست است که در محل باغ پاسارگاد درختی وجود ندارد اما کل شاکله باغ پاسارگاد هنوز موجود است و در حقیقت این باغ به عنوان باغ باستان شناسی شناخته می شود هر چند که باغ زنده ای نیست.  باغ ایرانی پاسارگاد یکی از بخش‌های مجموعه پاسارگاد است. براساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ، کوروش شخصاً دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی‌سازی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده‌ است. تحلیل‌های مبتنی بر اسناد تاریخی و باستانشناسی حاکی از آنست که کلیه بناهای دشت پاسارگاد در یک ساختار منظم فضایی احداث شده‌اند و باغی وسیع بر کلیه عناصر احاطه داشته است.

باغ ، تصویری فراگیر دارد ؛ به اندازه‌ای که قرن‌هاست به صورت بینشی درونی درآمده و جزئی از فرهنگ ایران به شمار می‌رود . باغ‌ها به بیانی، روح و مظهر طبیعت تلقی می‌شوند. گاهی این بیان به صورت تصاویر گیاهان دیده می‌شود که به صورت اشاره‌ای به ظاهر معمولی و مکرر به گل‌ها نمایان می‌شود. این اشارات همچون گل‌های باغ‌های سنتی ایرانی، به صورت طبیعی و خودرو ظاهر می‌شوند. باغ و گل  وگیاه در هنرهایی همچون نساجی ، قالیبافی، جلدسازی و مصور کردن کتابها و کاشی کاری بناها حضوری مقتدرانه دارد.  
 طبیعی است که باغ و پیوندهای پیچیده‌اش، دنیایی از استعاره را برای شعرای بزرگ ایرانی همچون مولانا، سعدی و حافظ فراهم کرده و این شعرا با استفاده از صور خیالی باغ، ابزار کافی برای سرودن اشعاری زیبا با تصوراتی کاملاً ملموس و پر از معانی تلویحی داشتند. در سرمای زمستان با بازخوانی یکی از غزلهای زیبای سعدی، با نگاه این شاعر بزرگ به باغ بهاری و عبرت از آن آشنا  شوید.  

برخیز تا تفرج بستان کنیم و باغ

چون دست می‌دهد نفسی موجب فراغ

کاین سیل متفق بکند روزی این درخت

وین باد مختلف بکشد روزی این چراغ

سبزی دمید و خشک شد و گل شکفت و ریخت

بلبل ضرورتست که نوبت دهد به زاغ

بس مالکان باغ که دوران روزگار

کردست خاکشان گِل دیوارهای باغ

بس روزگارها که برآید به کوه و دشت

بعد از من و تو ابر بگرید به باغ و راغ

سعدی به مال و منصب دنیا نظر مکن

میراث بس توانگر و مردار بس کلاغ

گر خاک مرده باز کنی روشنت شود

کاین باد بارنامه نه چیزیست در دماغ

گر بشنوی نصیحت وگر نشنوی، به صدق

گفتیم و بر رسول نباشد به جز بلاغ

-----------------------------------------------------------------