انقلاب اسلامی،خودباوری ملی و پیشرفتهای علمی

در ایام دهه فجر انقلاب اسلامی ایران قرار داریم. بدین مناسبت در این برنامه به تاثیر پیروزی انقلاب اسلامی بر ایجاد خودباوری ملی در مردم ایران و دستیابی به پیشرفت علمی به عنوان زیربنای توسعه پایدار می پردازیم.

 با برنامه‌ای دیگر از مجموعه برنامه‌های ویژه دهه فجر انقلاب اسلامی در ایران در خدمت شما هستیم. در این برنامه قصد داریم به این موضوع بپردازیم که انقلاب اسلامی چه تاثیری بر خودباوری ملی داشت و این خودباوری و اعتماد به نفس ملی چه دستاوردهایی برای ملت ایران به ارمغان آورد. همانگونه که در ادمه توضیح خواهیم داد یکی از این دستاوردها، رشد چشمگیر و خیره کننده ایران در تولید علم جهانی و ارتقای جایگاه این کشور در رتبه‌بندی‌های دنیا بوده است.

صاحب نظرانی که در تبیین ریشه های شکل گیری انقلاب اسلامی ایران قلم زده اند یکی از عوامل پیدایش انقلاب در ایران را واکنش مردم به تحقیر تاریخی خود توسط حاکمان مستبد و حامیان خارجی آنها دانسته اند.آنها بر این باورند که در دوران سلطنت پهلوی ملت ایران به شدت تحقیر شده بود به همین دلیل به ندای امام خمینی(ره) که منادی استقلال و خودباوری ملی بود پاسخ مثبت داد و انقلاب اسلامی را خلق کرد. از این منظر انقلاب اسلامی محصول باور و ایمان به خودباوری ملی بود و البته در سالهای بعد در تقویت این خودباوری نیز نقش اساسی ایفا کرد. اگر به بیانات بنیانگذار انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) مراجعه کنیم به کرات شاهد توجه و تکرار ایشان در باب ضرورت تقویت خودباوری هستیم.به عنوان مثال ایشان در جایی در آسیب شنایسی عملکرد رژیم پهلوی می فرمایند: "مهم این است که ایرانی ها بفهمند که خودشان می توانند کار بکنند. در این طول زمان این معنا را طوری القاء کرده بودند که ایرانی ها چیزی نیستند و باید همه چیز را بروند از خارج بیاورند، از اروپا بیاورند، از آمریکا بیاورند. این اسباب این شد که مغزهای ایرانی به کار نیفتد و نگذاشتند به کار بیفتد. ایران افرادش، مردمش، از سایر افراد کمتر نیستند. بلکه از بسیاری بالاترند. لکن نگذاشتند که این استعدادها به کار بیفتد، باید استعدادها را به کار بیندازند و دولت و ملت تأکید کنند از این کسانی که اختراع و ابداع می کنند تاانشاالله ایران خودش همه چیز را بسازد و مستقل شود."

امروز پس از گذشت نزدیک به چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی مفهوم «خودباوری ملی» و «بازگشت به خویشتن» که در سال های ابتدایی انقلاب از سوی رهبران و اندیشمندان انقلاب مطرح شد، به یکی از اصول یا خصوصیات فرهنگی مردم ایران تبدیل شده است. امروز در نظر مردم ایران استقلال صرفاً یک آرمان و هدف ایده آل و دست نیافتنی نیست، بلکه شهد شیرین آن کام ملت را بهره مند ساخته و آثار و پیامدهای آن در تمام شئون زندگی مردم ایران مشاهده شده است.یکی از مهمترین عرصه بروز دستاوردهای این استقلال و خودباوری، عرصه های علمی بوده است. انقلاب اسلامی درصدد پاسخگویی به یکی از مطالبات تاریخی ملت ایران یعنی دستیابی به توسعه و پیشرفت بود و تحقق این مهم امکان‌پذیر نبود جز با اتکاء به علم و دانشی که در سایه اعتماد به نفس جوانان و اندیشمندان کشور تولید می شد. امام خمینی به عنوان بنیانگذار و رهبر انقلاب همواره به توسعه علم و دانش در کشور به عنوان یکی از اهداف کلیدی انقلاب تأکید می‌کردند و بر این عقیده بودند که دستیابی به سایر اهداف انقلاب بویژه تحقق هدف استقلال سیاسی، اقتصادی و فکری جز در سایه مجهز شدن جامعه به سلاح علم و دانش امکان‌پذیر نمی‌باشد.

یکی از ابعاد توسعه علم و دانش در ایران در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اهتمام به کاهش و حتی ریشه‌کن کردن بی‌سوادی در جامعه بوده است. به همین دلیل هنوز یک سال از پیروزی انقلاب نگذشته بود که امام خمینی طی دستوری (هفتم دیماه 1358) امر به تأسیس نهضت سوادآموزی کردند. ایشان در این پیام خاطرنشان کردند: "مایه بسی خجلت است در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه اسلامی زندگی می‌کند که طلب علم را واجب دانسته است، جمعی از نوشتن و خواندن محروم باشند باید در برنامه درازمدت فرهنگ وابسته کشورمان را به فرهنگ مستقل و خودکفا تبدیل کنیم. تمامی بی‌سوادان برای یادگیری و تمام خواهران و برادران باسواد برای یاد دادن به پا خیزند." با شروع این نهضت با‌سوادی با سرعت شگفت‌انگیری در جامعه گسترش پیدا کرد و بسیاری از مردم از نعمت خواندن و نوشتن بهره‌مند شدند. بر اساس آمار و ارقام موجود در حالیکه در سال 1357 یعنی سال وقوع انقلاب اسلامی، بیش از نیمی از جمعیت بالای شش سال کشور بی‌سواد بودند (52 درصد) و نرخ باسوادی حدود 48 درصد بود، این رقم (رقم باسوادی) در سالهای بعد از انقلاب به 75 درصد افزایش یافت. تنها دو دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران یعنی در سال 1375(1996)، 80 درصد مردم از نعمت خواندن و نوشتن بهره‌مند بودند و در سال 1395(2016) این میزان به حدود 90 درصد افزایش یافت.

مضاف بر این انقلاب اسلامی عرصه‌های گسترده و نوینی برای حضور و مشارکت مؤثر زنان در عرصه‌های مختلف جامعه فراهم کرد یکی از مهمترین عرصه‌هایی که زنان نقش بسیار برجسته و پررنگی در جامعه ایرانی پیدا کردند، عرصه‌های علمی آموزشی و پژوهشی بود. در حالیکه در سالهای منتهی به پیروزی انقلاب تنها 35 درصد از جمعیت زنان کشور از نعمت علم و دانش بهره‌مند بودند، این رقم در سالهای بعد از انقلاب (سال 1375-1996) به 75 درصدو درسال 1391(2012) به 81 درصد افزایش یافت. جای بسی خوشوقتی است گفته شود امروز در آستانه سی و نهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی زنان ایرانی به مدد تجهیز به سلاح علم و دانش وبهره مندی از تحصیلات عالی، توانسته‌اند در بسیاری از عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش مؤثری پیدا کنند و در برخی از حوزه‌ها گوی سبقت را از مردان بربایند. بر اساس آمار و ارقام موجود در حالیکه در سال 1357 کمتر از 50 هزار نفر از دانشجویان کشور را دختران و زنان تشکیل می‌داده‌اند این رقم در سال 1375 با افزایش ده برابری به 500 هزار نفر رسید.  و هم اکنون این آمار قریب به 2 میلیون نفر است. اهتمام زنان و دختران ایرانی به تحصیل در سطوح عالی به قدری بوده که چند سال گذشته در ترکیب جنسیتی جمعیت دانشجویی کشور دختران از پسران پیشی گرفتند و بر اساس آمارها امروز حدود 56 درصد از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی را دختران تشکیل می‌دهند.

روند تقویت اعتماد به نفس ملی و در نتیجه آن تقویت اقتدار علمی ایران در جهان پس از رحلت امام خمینی و در دوران رهبری آیت الله خامنه ای ادامه یافت و تقویت شد. ایشان یکی از دستاوردهای پیروزی انقلاب اسلامی در ایران را تقویت روحیه خودباوری و شکوفایی استعدادهای جوانان به دلیل بر هم زدن مناسبات مبتنی بر وابستگی به غرب دانسته و بر این عقیده‌اند که انقلاب اسلامی توانست حلقه‌های وابستگی و خودکامگی علمی را شکسته و روحیه خودباوری و اعتماد به نفس را در میان جوانان تقویت نماید و همین امر زمینه‌های رشد و شکوفایی علمی را در ایران فراهم ساخت: «قبل از انقلاب به جوانان و غیر جوانان فرصت ابتکار و خلاقیت در زمینه‌ی علمی داده نمی‌شد ... اما انقلاب نیروی استقلال و اتکاء به نفس را در جامعه زنده کرد ... انقلاب اسلامی توانسته است به این کشور رشد علمی بدهد. رشد علمی ما در این دوره بسیار دشوار نسبت به رشد علمی کشورمان در طول پنجاه شصت سالی که دنیا توانست بیشترین رشد و حرکت علمی را داشته باشد به مراتب بیشتر است» (بیانات رهبری 1/2/79 و 14/7/82).

در دوران رهبری ایشان سیاستهای علمی کشور به نحوی طراحی شد که توسعه علمی کشورنه تنها متوقف نشد بلکه شتاب بیشتری نیز به خود گرفت.بر اساس اطلاعات ارایه شده توسط پایگاه استنادی ISI، در طول 37 سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی (1979-1940) یعنی در دوران سلطنت پهلوی دوم،‌ تنها 2026 مدرک در مجلات و کنفرانس‌های معتبر بین‌المللی از طرف دانشمندان ایرانی چاپ یا ارایه شده است. این در حالی است که کمیت تولید علم در دنیا در این دوره بسیار زیاد و چشمگیر بوده است. بر اساس آمار موجود در این دوره بیش از 8 میلیون (هشت میلیون) مدرک علمی در دنیا ثبت شده که سهم ایران در این تعداد، فقط دو هزار مدرک یعنی حدود سه صدم درصد بوده است اما در سالهای پس از پیروزی انقلاب به دلیل شتاب گرفتن تولیدات علمی در ایران، رقم تولید مدارک علمی به بیش از 245 هزار مدرک افزایش یافته است یعنی سهم ایران در تولید علم دنیا به پنجاه و دو صدم درصد ارتقا پیدا کرده است. این افزایش در حالی در عرصه تولید علم ایران به وجود آمده که این کشور به مدت هشت سال درگیر یک جنگ تحمیلی بوده است و فضا و شرایط برای فعالیت‌های علمی و پژوهشی بسیار نامساعد بوده است.

علاوه بر افزایش کمی از نظر کیفیت تولید علم نیز شرایط ایران در دوران جدید نسبت به قبل بسیار تغییر پیدا کرده است. مهمترین شاخص سنجش کیفیت تولید علم، میزان استناد به آن تولیدات است. بر اساس آمار و ارقام موجود در حالیکه از مجموعه 2026 مدرک تولید شده در ایران قبل از پیروزی انقلاب تنها 1178 استناد به این مقالات صورت گرفته، این رقم در سالهای بعد از انقلاب به 945 هزار استناد افزایش یافته است. به عبارت دیگر میزان استناد دانشمندان جهان به تولیدات علمی ایرانیان در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نسبت به دوره مشابه قبل از پیروزی انقلاب حدود 800 برابر افزایش یافته است. پیشرفت‌های علمی ایران در شرایطی محقق شده که در طول چهار دهه گذشته این کشور تحت شدیدترین فشارهای سیاسی و اقتصادی و ظالمانه ترین تحریمهای بین المللی قرار داشته و کشورهای سلطه‌گر دنیا به رهبری ایالات متحده آمریکا در مسیر توسعه و پیشرفت کشور سنگ‌اندازیهای بسیاری کرده اند. با وجود همه این کارشکنی‌ها و مانع‌تراشی‌ها، امروز با افتخار می‌توان گفت در آستانه ورود به چهل سالگی پیروزی انقلاب، جمهوری اسلامی ایران با اتکا به خودباوری ملی توانسته است بر قله های رفیع علم و دانش جهانی بایستد و آینده ای امید بخش برای جامعه خود و مردم جهان ترسیم نماید.