Pars Today

در برنامه پیشین گفتیم که یکی از زیباترین جلوه های نوروز در نغمه ها و نواهای ایرانی، نوروز خوانی است که آیینی تقریباQ فراموش شده است. جلوه دیگر جشن ایرانی نوروز، در موسیقی دستگاهی و موسیقی اقوام ایران تجلی یافته و قرنها است که موسیقیدانان ایرانی، در مناسبتهای شادمانه به ویژه نوروز، آنها را می نوازند.

موسیقی های آیینی نوروز، طیف وسیعی از نغمات و ترانه هایی را شامل می شود که در روزهای این جشن ایرانی، سعی در بیان شادی فرا رسیدن بهار و نوروز و یادآوری آیین های آن دارند . این طیف وسیع صرفاً وابسته به آیین نوروزی نیست بلکه بخشی از موسیقی اصیل فرهنگ و جامعه ایرانی است. به این ترتیب یکی دیگر از حکمت های مراسم و جشن نوروز را می توان موقعیت مناسب آن برای جلوه گری هنرمندان و زنده نگهداشتن هنرهایی چون موسیقی و نمایش ایرانی در طول تاریخ کهن این سرزمین دانست. 

در موسیقی ردیف ایرانی، به وضوح می توان رد پای نوروز و نگاه ویژه به آن را مشاهده کرد. در رساله " بهجت الروح" نوشته عبدالمؤمن بن صفی الدین که قدیمی ترین کتاب درباره موسیقی ایرانی است، آمده: "نوروز، چهارمین نغمه موسیقی ایرانی است".
نویسنده این کتاب سپس از گوشه های گوناگون موسیقی ایرانی که با نام نوروز همراه است، نام می برد و آنها را برگرفته از موسیقی ایران باستان ذکر می کند. برخی از این نغمه ها عبارتند از: نوروز خارا، نوروز رهاوی، نوروز صبا، نوروز عجم و نوروز عرب. 
در کتب تاریخی دیگری نیز  نقل شده است که الحان نوروزی در روزهای آغاز سال نو نواخته می شد و هریک مخصوص یک روز و یا مراسم خاص بود. چنانکه در آخرین روز جشن ها  یعنی ششم فروردین، نغمه نوروز سلطانی اجرا می شد. 

امروزه در موسیقی ردیف دستگاهی ایران، چند گوشه با عناوین نوروز عرب، نوروز صبا  و نوروز خارا در دستگاه راست پنجگاه و همایون اجرا می شود. در موسیقی قدیم ایران، گوشه " نوروز خارا " شعبه ای از مقام نوا ، گوشه های "نوروز عرب" و  "نوروز عجم" شعبه هایی از مقام رهاوی و  گوشه "نوروز" شعبه ای از مقام بوسلیک و حسینی بود.

در رساله موسیقی "مقاصد الالحان" از عبد القادر مراغه ای، عناوین نوروزات، نوروز اصل، نوروز حجازی، نوروز خارا، نوروز عجم  و  نوروز عر ب ذکر شده است. در رساله "جامع الالحان" از همین مولف نیز از عناوینی در موسیقی ایرانی همچون  نوروز،  نوروز اصل، نوروز اصل صغیر،  نوروز بیاتی،  نوروز خارا، نوروز عجم،  نوروز عرب و  نوروز کبیر  به عنوان الحان موسیقی  قرن نهم هجری (15 میلادی) سخن به میان آمده است.  علاوه بر آن در منظومه "خسرو و شیرین" نظامی نیز در فصل صفت باربد مطرب، در ضمن ذکر 30  لحن موسیقی دوره ساسانی، نام  ساز نوروز، باد نوروز یا ناز نوروز به عنوان لحن نوزدهم  آمده است.

در بسیاری دیگر از متون کلاسیک ادبی ایران، تاریخ ها و لغت نامه ها نیز عناوین دیگری درباره نغمه های نوروزی آمده است و شاعرانی همچون منوچهری دامغانی، حافظ و مولوی به نوروز و موسیقی اشاراتی داشته اند. با استناد به همین کتب و اشعار متوجه می شویم که در زمان ساسانیان برای هر روز، لحن و آهنگی ساخته شده بود و 360  لحن موسیقی منسوب به باربد - موسیقیدان برجسته ایرانی-  نقل شده است. در برخی اسناد تاریخی، نوروز یکی از 6  مقام اصلی ذکر شده که آوازهایی فرعی از آن منشعب می شد.

(گوشه نوروز خارا- دستگاه همایون- سه تار)

مطالعه ردیف های کنونی موسیقی ایران نشان می دهد که نوروز در دستگاه همایون و راست پنجگاه به سه گوشه نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا خلاصه می شود. "حاتم عسکری فراهانی" درباره حضور نوروز در موسیقی ایرانی می گوید: "پس از پیدایش نوروز، استادان موسیقی برای هر روز آهنگی ساختند و نامگذاری کردند. روز اول را عید نوروز نام نهادند و برای آن روز، آهنگی ساختند به نام نوروز، که به نوروز عجم مشهور شد. نغمه ای که با وزن سنگینی شروع می شد و بعد با رنگی بسیار دلنشین ادامه می یابد. آهنگی که استادان قدیم، این شعر خواجوی کرمانی را با آن می خواندند:  

ای صبا غلغل بلبل به گلستان برسان

قصه مور به درگاه سلیمان برسان 

نوروز خارا، دیگر آهنگی است  که در ردیف موسیقی امروزی هم وجود دارد اما بسیار مهجور و خلاصه اجرا می شود. این نغمه دارای 3 قسمت است و می توان با آن این شعر منوچهری خواند: 

آمده نوروز هم از بامداد

آمدنش فرخ و فرخنده باد

 نوروز صبا، نغمه دیگری است که امروزه در دو دستگاه همایون و راست پنجگاه وجود دارد. نوروز صبا، دارای چهار قسمت است و با این شعر خواجو می توان آن را خواند: 

این غزل یک دو نوبت از سر سوز

بلبلی باز گفت در نوروز

(گوشه نوروز صبا و کرشمه- سنتور)

 نوروز عرب، نغمه ای است که بر خلاف نام آن، در شمار نغمه های دلنشین موسیقی قدیم ایران است. نوروز عرب امروزه در دو دستگاه همایون و راست پنجگاه خوانده می شود. این آواز را می توان با یک درآمد و چند نغمه خواند و شروع آن با این شعر منوچهری متناسب است: 

آمد نوروز ماه با گل سوری به هم 

باده سوری بگیر ، برگل سوری بچم

 نوروز بزرگ، نام آهنگی قدیمی است که متأسفانه امروز کمتر با آن آشنایی داریم و در ردیف های کنونی از قلم افتاده است. در دیوان منوچهری شعری بدین مضمون وجود دارد که نشان از حضور این نغمه در روزگاران کهن دارد: 

نوروز بزرگم بزن ای مطرب امروز

 زیرا که بود نوبت نوروز به نوروز 
 

 نوروز کیقبادی هم حال و هوای فرح انگیزی داشت و در دستگاه چهارگاه بود، اما امروز جز نامی از آن باقی نمانده است.

اما شنیدن صدای شادمانه سُرنا و کرنا، ثانیه‌ای پس از تحویل سال نو در ایران، یکی از خاطره‌انگیزترین لحظات نوروز است. ساز کرنا ( Karna ) و سورنا ( Sorna )، سازهایی پرآوازه هستند که در میان سازهای ایرانی ، کاربردهای متنوعی دارند. سرنا و کَرنا هر دو به معنی بوق است و به دلیل این که از شاخ حیوانات ساخته می‌شد ، چنین نامیده شد . قَرن به معنی شاخ است و البته سُرنای کنونی به مراتب از بوق‌های شاخی اولیه پیشرفته‌تر است، ولی عضوی از خانواده سازهای بادی یا بوقی به شمار می‌آید.

در اشعار ایرانی به دفعات نام سرنا یا سورنا یا سورنای آمده ‌است. در نواحی بختیاری نشین و شهر دزفول ، نواختن سرنای کوچک بسیار مرسوم است. سرنای بختیاری اغلب با دهل نواخته می‌شود. ویژگی جالب توجه این دو ساز که نوای آن با سال نو و بهار آمیخته شده ، به دلیل صدای پرحجم آن در فضای باز است و چه فصلی بهتر از بهار برای نواختن سازی که در فضای باز نواخته می‌شود و رسیدن نوروز را بشارت می‌دهد.

 نوروزنامه یا نغمه " تحویل سال نو" از  محبوبیتی بالا در میان ایرانیان برخوردار است و شنیدن مداوم آن، موسیقی بختیاری را با گوش آنها مأنوس کرده ‌است. در شهرهای بزرگ ایران محل‌های ویژه‌ای با نام " نقاره‌ خانه" یا "طبل‌ خانه" وجود داشت  که در موقعیتهای ویژه در آن طبل و دهل و کوس و کرنا و نقاره می‌نواختند. نقاره‌ خانه تهران تا چند دهه پیش در بالای سردر میدان مشق ( محل وزارت خارجه ایران در حال حاضر) واقع بود . هعمچنین نقاره‌ خانه بالای سردر ورودی صحن عتیق در شهر مشهد ، از معدود نقاره‌خانه‌هایی است که همچنان فعال است.  

" علی‌اکبر مهدی‌پور دهکردی "  یکی از نوازنده‌های بی‌بدیل موسیقی مقامی و سنتی در ایران و نوازنده نقاره و کرنا  بود. او زاده شهرکرد ، مرکز استان چهارمحال و بختیاری، یکی از حوزه‌های اصلی موسیقی مقامی ایران است . مرحوم مهدی‌پور، از نوجوانی کار خود را در زمینه نوازندگی سازهای محلی استان چهارمحال و بختیاری مانند کرنا و سرنا آغاز کرد و بعدها معروف‌ترین نوازنده کرنا و سرنا در ایران شد. او کمانچه را هم به خوبی می‌نواخت و بارها در جشنواره‌های موسیقی داخل و خارج ایران شرکت و جوایز متعددی را  از آن خود کرده بود. چند هفته‌ مانده به نوروز سال 1389  ( 2011 ) این نوازنده  در سن 74 سالگی درگذشت .

 سرنا و کرنا نوازی مرحوم علی‌اکبر مهدی‌پور دهکردی و دهل‌نوازی علی حیدری ، در حافظه ایرانی‌ها در کنار عید نوروز است و شنیدن آن ، فضای نوروزی را تداعی می‌کند. نوای آغاز سال نو با کرنا و سورنا ، در دستگاه موسیقیایی چهارگاه نواخته می شود و چندین دهه است که در لحظه تحویل سال نو ، نوای این سازها از شبکه های رادیویی و تلویزیونی پخش می شود . با شنیدن نوای موسیقی استاد مهدی پور و سرنا نوازی بی بدیلش،  این گفتار پایان می گیرد.

                                **** موسیقی  لحظه تحویل سال – اثر مرحوم مهدی پور ****

--------------------------------------------------------------------------------