Бұл бағдарламаны жалпы Әмір Әлішер Науаидың туындыларын таныстыруға арнаймыз.

Өткен бағдарламада х.қ.ж.с.б. 9 ғасырда өмір сүрген ирандық ойшыл, ақын, әдебиетші, жазушы әрі көрнекті саясаткер Әмір Әлішер Науаи жайлы сөз қозғадық. Ол әртүрлі салаларда құнды қызмет атқарған, өзінен кейін мәңгілік туындылар қалдырған әлемдік тұлға. Бұл бағдарламаны жалпы осы ирандық ойшылдың туындыларын таныстырып, талдауға арнаймыз.

Айтып өткеніміздей, Тимурилер заманы Иранда билік еткен əулеттердің ең салтанатты дəуірі болды. Тимурилер əулетінің өнер мен мәдениетті  қолдауының арқасында Иранның мәдениет пен өркениет тарихында жарқын дәуір қалыптасты. Бұл дәуірдің маңызды ерекшелігі мәдени тұлғалардың билік иелері болуында. Сұлтан Хосейн Байқараның  дана әрі өнерсүйер уәзірі Әмір Низамеддин Әлішер Науаи осы дәуірдегі көрнекті тұлғалардың бірі саналады. Ол х.қ.ж.с.б. 844 жылы 17 рамазанда (1441 жылдың 9 ақпанында) Герат қаласында зиялы отбасында дүниеге келген. Білімін жетілдіргеннен кейін Сұлтан Хосейн Байқара билік басына келген соң уәзірлердің басшысы болып тағайындалып, халыққа айтарлықтай қызмет етті. Бұл заманда басқа қалалар мен ауылдардағы өнер иелері сұлтан Хосейн Байқараның сарайына ағылған. Олар Әмір Әлішер Науаидың қолдауына ие болып, Иранның өнер мен әдебиет қорына мәңгілік туындылар қосқан. Әмір Әлішер Науаи сарай маңындағылардың кекшілдігі мен қызғанышы салдарынан уәзірліктен бас тартып, сұлтан Хосейн Байқараның бұйрығымен екі жыл бойы Астарабад уәлаятының билеушісі болып, х.қ.ж.с.б. 906 жылы сол жерде қайтыс болған.

Тарихшылар осы өнерлі де әдебиетші уәзір парсы және түрік тілдерінде отыздан астам еңбек жазған деп санайды. Олардың кейбіреулері қолымызда бар, кейбіреулері сирек кездеседі немесе нұсқасы қолымызда жоқ. 4 ғазалдар жинағы, Хамсе, «Лесан ат-Тейр» поэмасы, «Маджалес ун-Нафаес» тазкересі, парсы және түрік тілдеріндегі әдеби шығармалар, парсы тіліндегі өлеңдер жинағы Әмір Әлішердің көптеген туындыларының бірқатары ғана.

Әмір Әлішер түркі-шағатай поэзиясының атасы саналады. Ол парсы тілінде өлең жазумен қоса, түркі-шағатай тілінде «Хазаин ул-маани» атты 4 ғазалдар жинағын, Низамидің бестігі – «Хамсаға» еліктеп 5 поэма, Фаридеддин Аттардың «Мантеқ ат-тейр» атты туындысына еліктеп бір поэма жазған. Әмір Әлішердің түркі тіліндегі өлеңдеріндегі поэтикалық лақап аты – «Науаи», ал парсы тілінде «Фани» болған. Ол Аттардың «Мантеқ ат-тейр» атты поэмасының түркі тіліне аудармасы болып табылатын «Лесан ат-Тейр» поэмасының кіріспесінде осы жайлы: «Түркі тіліндегі өлеңдерімде өзімді «Науаи» деп атадым. Ал парсы тілінде өлең жаза бастап, осы тілде әртүрлі өлең қалыптарын сынап көрген соң өзіме «Фани» деген лақап атты таңдадым»,-деп  жазған. Әмір Әлішер «Лесан ат-Тейр» поэмасында да өзін «Фани» деп атаған, поэманың кіріспесінде мұның себебін: «Лесан ат-Тейр» поэмасын жазуды бастап, әртүрлі құстармен ұшқан кезімде кітапты жазудағы жалпы мақсат өмірдің басталған жері мен қайтар жерге құштарлық болғандықтан және бір жағынан парсы тіліндегі еңбектерімде өзімді «Фани» деп атайтындықтан, бұл кітап түркі тілінде болса да, «Фани» деген лақап атты лайықтырақ деп таптым. Сонымен қатар бұл поэмада шейх Фаридеддин Аттар құстардың тілін баяндап, олардың жеті алқаптағы (вади) жолын айқындаған. Жетінші алқап – фана. Осы тұрғыдан да «Фани» лақап аты орынды көрінді»,-деп түсіндірген.

Әмір Әлішер парсы және түрік тілдерінде өлең шығаруға қабілетті болғандықтан, оған «Зуллесанейн» деген лақап берілген. Оның араб тілінде де жазған өлеңдері бар деседі. Алайда осы күнге дейін Әмірдің араб тілінде жазылған туындысының ешбір нұсқасы табылған жоқ.

Әмір Әлішер түркі поэзиясының атасы деген атпен танымал болса да, ол парсы әдебиетімен сусындап өскен. Фердоуси, Сағди, Аттар, Низами сынды ұлылар мен басқа тәлімгерлерден парсы тілін үйреніп, соны пайдаланған.

«Тәтті де алуан түстімін» сөзінің мағынасы түркі тілінде шексіз.

Парсы тілі де қымбат лағыл мен інжу сияқты байқап қарасаң,

Базардың негізгі көшесінде сөз дүкенін ашқандаймын:

Бір жағында – тәтті-дәмділер дүкені, ал екінші жағында – зергерлік бұйымдар.

Бұл дүкендерден кедей тауар қалай сатып алсын,

Бұл тауарлардың сатып алушысы – байлар.

Әдебиет тарихын жазушылардың пікірі бойынша, Әмір Әлішерді х.қ.ж.с.б. 9 ғасырда өмір сүрген Иранның атақты ақыны Абдуррахман Джамидың мектебінен тәлім алған деп санауға болады. Әмірдің Сұлтан Хосейн Байқараға қосылмай тұрған кезде жасаған сапарларындағы жағдайын баяндаған поэмаларынан оның өлең шығаруды жас шағынан бастағанын, өз өлеңдерін сыйлау үшін мадақтауға тұрарлық қолдаушы іздестіргенін көруге болады.

Әмір Әлішердің парсы тіліндегі туындыларының бірі – «Парсыша өлеңдер жинағы». Бұл жинаққа ғазалдар, қыталар, екі жолдықтар, төрттағандар мен жұмбақтар кірген. Ол 6000-ға жуық бәйіттен тұрады.

Захиреддин Бабыр сияқты кейбір адамдар оның парсы тіліндегі өлеңдерінің ішінде жақсы бәйіттері болса да, мықты деп санамайды. Эрнест Гроссе сияқты басқа ғалымдардың пайымдауынша, Әмір Әлішер парсы тілінде қалай төгілте жазса, түркі тілінде де солай еркін жазған. Оның өлеңдерінің басты ерекшелігі –  терең мағына мен адамның биік ойлары.

Әмір Әлішердің ғазалдарын екіге бөлу қажет: бірінші топқа ақынның ешкімге еліктемей, өз ынтасымен жырлаған ғазалдары жатады. Оның өлеңдер жинағының басым бөлігін құрайтын екінші топқа Хафиз, Сағди, Низами, Аттар, Джами мен Әмір Хосроу Дехлеви сияқты ұлы парсы ақындарының өлеңдеріне еліктеп шығарған ғазалдар жатады. Оның ғазалдарының көбі қажы Хафиз Ширазиге еліктеп жазылған. Ол Хафизді пір тұтқан, оның әдеби және мистикалық мектебінен нәр алып өскен.

Әмір Әлішер Низами Ганджави мен Әмір Хосроу Дехлеви өлеңдерінің қатты ықпалында болса да, өзін осы ақындардан да биік санаған. Ол өз туындыларында Рудаки мен Хайямның атын атамаған, алайда өлеңдері олардың ақындық өнерінен де әсер алғанын көрсетеді. Оның жазбаларының бірінде оқып, талдап шықпаған бірде бір өлең жинағы қалмады деп айтылған. Ол ұлы ақындарға еліктеуді жаман деп санамағанымен, мұны осы ұлылардың табағынан тілемсектеніп қайыр сұрау деп сипаттаған.

Фанидің өлеңдегі ізденісі

Бірдеңеге ұмтылу немесе өзін көрсету үшін емес,

Сөз иелері – көркем сөздің шеберлері болған соң,

Оның мақсаты – олардың алдында қайыр сұрау.

Әмір Әлішер х.қ.ж.с.б. 9 ғасырда өмір сүрген Абдуррахман Джамидың досы әрі демеушісі болған. Ол өз өлеңдерінде Джамидің стилін ұстанып, өз ғазалдарын түзету үшін осы ақынға жіберіп отырған және өзінің көптеген туындыларын оған сыйлаған. Джамидің кеңесімен Әмір Әлішер Нақшбандия сопылық ағымына қосылған.

Әмір Әлішердің парсы тіліндегі төрттағандары өте тартымды әрі шаттыққа толы, онда сопылық және мистикалық мазмұндар азды-көпті берілген. Ол кейде өз өлеңдерінде өте әдемі әрі жағымды сөз тіркестерін тудырған. Олар кейін парсы тілінде танымал мысалдарға айналды.  

Әмір Әлішер парсы прозасында да көңіл аударуға тұрарлық бірнеше туынды жазған. Оның парсы проза тілінде жазылған еңбектері арасынан «Моамма-жұмбақ техникасындағы қарапайым бөлшектер» атты трактатын атау қажет. Бұл трактат х.қ.ж.с.б. 898 жылы Нуреддин Абдуррахман Джамиге арналып жазылған. Әмір Әлішердің заманында жұмбақ айту және абджад жүйесі бойынша санмен ой жеткізу өнері қатты дамыған. Өлеңге икемі бар әрбір адам осы өнерге бет бұрған. Әмір Әлішерде де  абджад жүйесі бойынша санмен ой жеткізудің әдемі үлгісі бар. Оның «Тохват ул-мулук» және «Сейр ул-мулук» атты трактаттары сияқты кейбір туындыларына қатысты қолда бар мәліметтер бұл еңбектердің қай тілде жазылғанын көрсетпейді. Алайда олар парсы тілінде болуы ықтимал.

Әмір Әлішерден «Моншаат» деп аталған құнды хаттар жиынтығы қалған. Олар кітапханаларда сақталынған.