Pars Today

Иран кинематографиясы Ислам революциясынан кейін халықаралық кинофестивальдерге көбірек қатысып, көптеген жүлделерге ие болды.

Алдымен Иран фильмдерінің сапасының жоғарылығы мен осы салада жұмыс істейтіндердің талпыныстарының арқасында қол жеткізілген бұл табыс жаңа жағдай мен Иран кинематографиясындағы түбегейлі өзгерістердің нәтижесі болды.

Бірақ өткен бағдарламада айтып өткеніміздей, барлық мәселе осымен шектелмейді, бұған бірнеше қырдан қарауға болады. 35 жыл бұрын Иранда революция болды. Бұл революцияға шетелдік ақпараттық құралдар тарапынан қатты көңіл бөлініп, ол жайлы қызу талқылаулар жүргізілді. Иран мәдени және тарихи тұрғыдан өте бай тірекке ие. Сонымен қатар Таяу Шығыс аймағындағы стратегиялық позициясы зор. Сондай-ақ, Иран революциясы діни тірекке де арқа сүйеді. Ал оған дейін басқа елдерде орын алған революциялар марксистік сипатта болған еді. Нәтижесінде әлемде Иран революциясының болмыс-бітімі жайында білуге құштарлық пайда болды. Осы тақырып төңірегінде жазылған немесе түсірілген кез-келген дүние қызық болып көрінді.

Революция өзгеріспен қатар жүреді. Ұлы революциялардың болмысындағы өзгерісті теріске шығаруға болмайды. Өзгерістер барысында жаңа мәселелер мен жайттар қарастырылады. Олар әдетте өнер мен әдебиет үшін өте тың әрі жаңа болып келеді. Тартымды туындыларды жасауға алғышарт дайындайды. Сондықтан осы факторлардың барлығы бір-біріне көмектесіп, Ислам революциясынан кейін кинематография өнерінің әлем киногерлері ортасының назарына ілінуіне себеп болды деп айтуға болады.

Алайда Ислам революциясынан кейін Иран кинотеатрларында шетелдік фильмдерді экрандауға тыйым салынғанын ұмытпауымыз қажет. Сондықтан Иран кинематографиясы ирандық киногерлердің жаңа тәжірибелерін сынайтын кең алаңдай болды. Бұл тәжірибенің нәтижесі өте жемісті болып, Иран кинематографиясын сапа жағынан өзгертті.

Революциядан кейінгі алғашқы бірнеше жылда Амир Надеридің "Жүгіруші" атты фильмі түсіріліп, елден тысқары жерлерде көрсетілгенге дейін әлемнің кинематографиялық қауымдастығы бұл жас та тәжірибешіл кинематографияға аса назар аудармады. Фильмнің сюжеті жас жеткіншектің табандылығы мен оның аумалы-төкпелі өмірдің қиындықтарына төтеп беруге талпынғанын бейнелейді. Фильмнің біртұтас құрылымы мен жақсы сапасы оның жұрт назарына ілігіп, 1985 жылы Франциядағы үш құрлықтың үлкен жүлдесін алуына себеп болды.

Біртіндеп Иран кинематографиясы Иранның басқа елдермен қарым-қатынасындағы маңызды каналдардың біріне айналды. Ұзақ жылдар бойы әлем халқы Иранды фильмдері арқылы таныды. Бұл фильмдерді жас, дарынды режиссерлер түсірді. Бірақ, кейбір режиссерлер революциядан бұрын да Иранның кинематографиясы саласында жұмыс істеп, өз туындыларын түсірген болатын. Осы режиссерлердің бірқатары революцияға дейін балалар мен жасөспірімдерді арқау етіп фильмдер түсірген. Ол "орталық кинематография" деген атпен танымал болды. Ондай фильмдерде бір бала немесе жасөспірім өз оқиғасын баяндайды. Өмірдің қиындықтарынан өту, үлкендердің балалар дүниесін түсінбеуі, балалық шақтың шыншылдығы мен тазалығын бейнелеу осы адамдардың революцияға дейінгі және кейінгі туындыларынан көрінеді. Осы фильмдер Иранда "фестивальдық кинематографияның" қалыптасуының бастауына айналды.

Маңызды жәйт, Батыс сыншылары мен мамандарының бұл туындыларды аллегориялық астарға ие деп санап, кейде оларға ойға келмейтін түсініктемелер беріп отырғанында. Бұл сыншылар осы фильмдерді түсірушілерді саяси көзқарастарға ие, тіпті Иранның революциясына қарсы адамдар деп көрсетуге тырысты. Мысалы, 1995 жылы Иранда түсірілген "Ақ шар" фильмі бір кішкентай қыздың Наурыз мейрамына балық сатып алмақ болған оқиғаға толы талпынысын әдемі бейнелейді. Бірақ батыстық сыншылардың көбісі фильмді Иранның қоғамы мен кинематографиясындағы ауыр әрі ащы туынды деп атап, режиссерлерді ащы оқиғаларды баяндауға ынталандырды. "Guardian" газетінің киносыншысы Зан Брукс "Ақ шар" фильмін қазіргі Теһранның шарықтаулары мен құлдырауларға толы өмірін баяндайтын фильм деп таныстырды. Келесі бір сыншы: "Бұл фильм қазіргі Теһран мен оның тұрғындарының шынайы бейнесін көрсету тұрғысынан шындыққа жақынырақ",-деп жазды.

Әрине, мұндай үдеріс уақыт өтіп, батыстықтардың Иран қоғамының қазіргі жағдайы жайлы мағлұматтарының көбейгеніне қарай жойылған жоқ, керісінше бүгінде басқа сипатқа ие болып, Иран кинематографиясының халықаралық сахнадағы белсендігіне кері әсерін тигізді. Сіздер "Надердің Симиннен ажырасуы" атты фильмді естіген боларсыз. Оның режиссері – Асқар Фархади. Бұл фильм соңғы екі жылда әлемдік деңгейде көптеген жетістіктерге қол жеткізді. Өзінің көптеген жүлделерінің арасында Оскар жүлдесін де иеленген бұл фильм ирандық ерлі-зайыптының өмірін баяндайды. Олардың арасында Ираннан көшу тақырыбы жөнінде қайшылықтар туындап, ақырында ажырасуға мәжбүр болады. Фильмнің құрылысы мықты, сезім тұрғысынан да өте әсерлі. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі көптеген көрермен осы фильмнен ақлақтың өзектілігі мен жанұя тірегінің қасиеттілігін түсініп, мадақтады. Бірақ тура осы фильм батыстықтар тарапынан қасақана сын мен саяси таңуларға ұшырады. Мысалы, "New York Times" газетінің сыншысы бұл туралы: "Уақыт өте келе өз күйеуінің мінез-құлқынан шаршаған әйел сотқа шағым түсіреді, бірақ Иран соты ерлі-зайыптылардың өмірінің өзіндік тақырыптарын қарастыру үшін оңтайлы жер емес сияқты!",-деп жазды. Ол өз сөзінің жалғасында: "Бұл фильм Иранның қарапайым, бірақ жағымсыз бейнесін көрсетеді. Мұндай бейне америкалық көрермендерге таныс болуы мүмкін",-деп жазды.

Осы үлгілерді естігенде әрбір көрермен бір өнер туындысына қатысты өзінің пікірін білдіруге хақысы бар. Бұл жазбалардың Иран кинематографиясындағы ағымдарға аса қатысы жоқ деп айтарсыз. Өкінішке орай, Ирандағы фильм түсіру тарихы кейбір ащы жайттарды қамтыса да, Батыстың дұшпандығының қыраларын да біз үшін айқындап береді. Х.ш.ж.с.б. 60 жылдары (80 жылдары) батыстықтардың қолдауын қажетсінген, өз амалдарының Қағбасын ел шекарасының арғы жағынан іздейтін бірқатар режиссер Еуропа мен АҚШ басылымдарының сыншылары мен кинофестивальдер басшыларының сезімталдығын байқады. Олар бірнеше тұрақты үлгіні пайдалану арқылы фильм түсіріп, оларды Батыс киногерлерінің орталары қабылдайтындығына сенімді болған. Шетелдерде көрсетілген алғашқы фильмдер фильм түсірушілердің құштарлығы, дарыны мен ішкі тартылысына негізделген. Одан кейінгі фильмдердің көбісінде мұндай стимул жоқ. Бұл туындылар шын мәнінде жүлде алып, кинофестивальдерге қатысу үшін түсірілген. Сондықтан күн сайын олардың ащылығы мен қараңғылығы көбейе түсті.

Осы тәртіппен Иран кинематографиясы фильмдерінің шетелдік кинофестивальдерге қатысу үдерісі үдей түсіп, қысқа, сонымен қатар толық метражды көптеген фильмдер дүние жүзі жұртшылығының назарына ұсынылды. Бұл фильмдердің көбісінің формуласы бірдей болды. Олардың құрылымы әлсіз, қайталамалары көп болғандығына қарамастан, кинофестивальдерді ұйымдастырушылар тарапынан үлкен ықыласқа бөленді. Ең қызығы, бұл туындылардың тағдырының елдің ішінде мүлде басқа болғанын білгендеріңіз жөн. Өйткені, олардың көбісі жұрт назарына ұсынылмады немесе үлкен жеңіліске ұшырап, кассалық сатылымы аз болды. Мұның өзі режиссердің отандық көрерменді назарға алмай, фильмді басқа бір мақсаттарды көздеп түсіргенін көрсетеді.

Кейігі жылдары бұл фильмдер «фестивальдық кинематография» деген атпен танымал болып, оларды түсірушілердің тағдырлары да әрқилы болды. Шетелдік кинофестивальдерде ұнауға тырысудың үлгісі уақыт өте келе өзгерді. Жаңа үлгіде фильм түсіре алмаған адамдар бұл істі тастап кетті. Кейбіреулер шетел асқанымен, ол жақтарда ешбір жетістікке жетпеді. Бір топ ашу-ыза мен кекшілдікке салынып, ашық түрде өз халқы және үкіметімен жауласуға кірісті. Отандық және шетелдік кинематографиялық орталарда өз орындары болмағандықтан, Иранға қарсы саяси белсенділіктерге атсалысып, өзінің танымалдығын саяси белсенділіктер үшін пайдаланды.