Ауғанстан және Талибан мәселесі

8 тамыз, 1998 ж. Талибан күштері Мазари-Шарифті басып алғаннан кейін Иран консулдығына барып, 10 ирандық дипломатты өлтірді.

 Бастапқыда сегіз дипломның қаза тапқаны туралы хабарланды. Кейін екі дипломат пен тағы бір журналистің өлімі расталды. ИИР дипломаттарды өлтіргені үшін Талибанды айыптады, бірақ топ сол кезде бұл өлтіруді «ерікті күштер жасады» деп мәлімдеді. Сондай-ақ, оларды «Сахабалар корпусының» мүшелері (пәкістандық экстремистік суннит тобы) жасады деп айтылды. Алайда Теһрандағы Талибан делегациясының мүшелері баспасөз конференциясында 1998 жылы Мазари-Шарифте ирандық дипломаттарды өлтіруге топ күштерінің қатысуын жоққа шығарды. Бұл оқиғадан жиырма жылдан астам уақыт өткенімен  Мазари-Шарифте ирандық дипломаттар мен журналистерді өлтірген қарулы адамдар «ерікті» немесе арнайы міндеттелген ададмар болғаны әлі күнге дейін анықталмады.

Бүгін бұл оқиғадан шамамен 23 жыл өтті және Талибан Ауғанстанда қайта билікке келген кезде, олар соңғы бір айда 60-тан астам қаланы басып алды. Олар Иран мен Тәжікстанның, Қытай мен Өзбекстанның шекараларына жетті. Ауғанстан мен көршілес елдердің тұрғындары арасында «Талибан шынымен өзгерді ме?» деген сұрақ туындайды. Шынында да Талибан өз идеологиясын түбегейлі өзгертті ме? Талибан айтқандай Иран дипломаттарын өлтіруге олардың қатысы болмады ма және оларды ерікті топ өлтірді ме? Бұл жолы осы топтың ішіндегі «ерікті» топтар барма? Бұл топ ваххабизмнің экстремистік теорияларының үстемдігінен алшақтады ма?

Бүгінгі Талибан бізге өткен Талибан мен олардың қазіргі таңдаған үкіметінің БАӘ-нің бұрынғы үкіметімен түбегейлі өзгеше екенін қабылдатқысы келеді. Талибанның Ауғанстанды өз бақылауына алуды және басқа тайпалар мен мазхабтарды өзінің абсолютті үстемдігіне бағынуға мәжбүрлеуді көздейтіні анық. Ауғанстан қалаларының едәуір бөлігінің Талибанға өтуі аймақтық және халықаралық деңгейлерде, соның ішінде Иран үшін көптеген қайшылықтарды тудырды. Негізінен әскери-қауіпсіздік тұрғыға қатысты бұл өзгерістермен Ауғанстанның жағдайы қандай болады? Бұл өзгеріс «қуатты діни үкіметтің» құрылуына әкеледі ме?

Соңғы айларда Талибанның көптеген делегациялары Иранға және көршілес елдерге сапар шегіп, топтың өткендегі қыңыр теорияларынан бас тартты деп сендіруге талпынды.                                               Ал бұл жолы Ауғанстанда жаңа тұлға пайда болады, бірақ Талибанның талаптарына күмәнмен қараудың бірнеше себептері бар. Топтың өзінің исламдық әмірлік жүйесіне баса назар аударуының бірінші себебі - келіссөздердің бірнеше кезеңіне қарамастан, Талибандардың көзқарастары мен ұстанымдарының өзгермегенін, демократия, сайлау, ерлер мен әйелдердің тең құқықтары және т.б. сияқты мәселелердің олар үшін әлі күнге дейін мағынасы жоқ екендігін көрсетеді.  Иранның Ауғанстандағы бұрынғы елшісі және Батыс Азия бойынша сарапшы Зохрехванд мырза: «Алайда, шын мәнінде Талибан саяси тұрғысынан өзгерді, алайда, идеология тұрғысынан ол өзінің бұрынғы идеяларына әлі де табанды»,- деді. Екінші себеп - шииттерді өлтіру мен Кабул мен Ауғанстанда ерекше наным-сенімге ие адамдарды өлтірудің көбеюі. Ауғанстандағы соғыс күшейуімен бір мезгілде келіссөздер жүргізіліп жатқан уақытта шиіттерді өлтіру мен оларды бомбалау өзінің шарықтау шегіне жетіп отыр. Кабулдың батыс аймағындағы бомбалау және мектептердегі, мешіттердегі және мәдени орталықтардағы шиит ерлерді, әйелдер мен балаларды өлтіру - бұл пікірдің нәтижесі.

Үшінші себеп; Тәлібтердің Сауд Арабиясымен және Пәкістандағы діни мектептермен жалғасқан идеологиялық байланысы кейбір   араб үкіметтерінің бақылауында және бұл тәуелділік жойылады деген ешбір дәлел жоқ. Мұны растау үшін Пәкістан тәліптері соңғы күндері Пешавар сияқты қалаларда ауғандық тәліптерге қолдау көрсетті. Пәкістандағы Талибан, яғни Талибанның «ерікті күштері», қазір Ауғанстан Талибанының құрамына енді. Соңғы тәуліктердегі кейбір мәліметтерге сәйкес, Талибанның шабуылдары күшейіп, АҚШ әскерлері Ауғанстаннан шығарылып жатқан кезде көптеген пәкістандық діни оқу орындарының тәліптері  бұл топқа қарай ағылды. Тәліптер өзін Пәкістанға және осы мектептердің идеологиясына тәуелді емес көрсеткенімен,   мектептер мен олардың идеологиясының тәліптерге әсері әлі де бар. Бұл тек шиіттер мен Ауғанстандағы басқа азшылды топтар үшін ғана емес,   Пәкістан үшін де қауіп-қатер дабылы. Өткен аптада Талибанның кейбір жетекшілері мен ТТП-мен (экстремистік Пакистан Tehreek-e-Taliban Pakistan) байланысты экстремистік топтар елде наразылықтарды бастады. Пәкістан сияқты өзін инвестициялар мен туризм үшін қауіпсіз ел ретінде көрсетуге тырысатын ел үшін бұл қиын мәселе болады.

Пәкістан басшылары бұл жолы Ауғанстанды «өзгерген және дайындалған Талибан» басқарады деп қуаттағанымен, сарапшылар бұл сөздерге күмәнмен қарайды. Пәкістанның Талибанға қатысты уәждері әрдайым қарама-қайшы болды. Талибан қате әрекеттенген кезде, Пәкістан топты басқарлмайтыны туралы айтады. Жалпы, егер біз тәліптердің кім екендігіне көз жүгіртсек, бұл топ әрдайым халықаралық деңгейде ауғандық бейбіт тұрғындарды өлтіргені және терроризм үшін айыпталды. Олар қазір өздерінің әдістері мен теорияларының өзгеруі туралы уәжденгенімен, ауған халқы аталған себептерге байланысты бұл пікірге күмәнмен қарайды. Әрине, Ауғанстандағы қайғы-қасірет пен ішкі қақтығыстардың жалғасуына АҚШ-тың қосқан үлесін ұмытпау керек. Доха келіссөздерінің нәтижесінде бүгінде Ауғанстанға көлеңке түсірген этникалық қақтығыстың жасырын қабаттары қандай? Ауғанстан халқы қашанға дейін Ауғанстандағы шетелдік державалардың саяси және діни ойындарының құрбаны болуы керек?