Иран Ислам революциясының аймақтағы исламдық қозғалыстардың қалыптасуындағы рөлі

«Расында елшілерімізді ашық мұғжизаларымызбен жібердік. Және елшілермен бірге адам баласының әділ тұруы үшін Кітапты, мизанды (әр нәрсенің өлшеуін) жібердік...». («Хадид» сүресі, 25-ші аят).

Тарихқа жүгінсек, ХХ ғасыр соғыс, билікке ұмтылу және дүние жүзіндегі кейбір мемлекеттер мен үкіметтердің үстемдігінің ғасыры болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс жиырмасыншы ғасырдың басталуынан небәрі он үш жыл өткен кезде басталды. Көптеген елдер бұл соғысқа ерікті немесе еріксіз араласты. Ислам әлемі үшін бұл соғыстың нәтижесі Осман империясының ыдырауы және исламдық жерлерді отарлаудың басталуы болды. Осы уақытқа дейін өз сұлтандарының озбырлығынан зардап шеккен Осман империясының әртүрлі аймақтары тағы да жаңа қысымға ұшырап, шағын елдерге бөлініп, соғыстың жеңімпаз жақтары, оның ішінде Англия мен Франция арасында екіге бөлінді. Біртұтас Ислам мемлекетінің қайта құрылуынан қауіптенген Англия мен Франция бұл шағын елдерге саяси тәуелсіздік бергенімен, шын мәнінде олардың саясаты мен мүдделерін жүзеге асыратын адамдарды тағайындады. Экономикалық және мәдени тұрғыдан олар осы шағын елдерге басып кіріп, үстемдік етуді жалғастырды.

Бұл арада Мысыр аймақтағы стратегиялық орны бар маңызды ел ретінде ағылшындардың отарына айналды. Дәл осы жылдары британ үкіметі еврейлердің Палестинаға басып кіруіне жол ашатын Бальфур декларациясын жариялады. Бұл дүниежүзілік соғыстың басталуы мен кеңеюінде Иранның ешқандай рөлі болмаса да, географиялық орналасуына байланысты және, әрине, патшаларының дәрменсіздігінен орыс және ағылшын әскерлерінің  орнына айналды. Соғыстың соңына қарай Иранның түгелге жуығы ағылшындардың қол астында болды. Жиырма жылдан кейін әлем Екінші дүниежүзілік соғыстың куәсі болды. Алты жылға созылған соғыс АҚШ пен Кеңес Одағының әлемдегі екі алпауыт держава ретінде көтерілуіне және тағы да мұсылман елдерінің ашаршылыққа, ауруға, тонаушылық пен отаршылдыққа үлес қосуына әкелді.

Ислам елдерінің аумағында шетелдіктердің болуы және олардың осы елдердің мәдениетін жаулап алуға талпынуымен бұл елдерде марксизм, социализм, социализм, либерализм және басқа идеяларға сүйеніп, өз халқын құтқарудың жолын табуға тырысқан топтар мен ұйымдар пайда болды. Бұл топтардың кейбірі өздерінің исламдық болмыстарын мүлде ұмытып, Батыс мәдениетінің құшағында паналауды қарастырды, бірақ басқалары Ислам мен Батыстық ілімдер арасында қолайлы біріктіру жасауға тырысты. Дегенмен, шиіт және сүннит ғалымдарының арасында бастапқы исламдық ілімдерге қайта оралғысы келгендер болды. Ислам елдерінде әртүрлі бағыттағы көптеген реформаторлар пайда болды, олардың ең маңыздысы Сейед Джамаладдин Асадабади деп санауға болады. Ол Иран мен Ирактың діни оқу орындарында білім алып, бүкіл өмірін ислам елдеріне саяхаттаумен өткізді. Сейед Джамаладдин әрқашан мұсылмандарға Батыстың мәдени, экономикалық және саяси үстемдігінің қаупі туралы ескертуге талпынды.

Ауғанстанда газет-журнал шығарып, діни және тарихи кітаптар жазды. Үндістанда материалистік идеялар мен ваххабилік ағымдарға қарсы күресіп, ақырында Мысырда аз уақыт ішінде бүкіл халық арасында айтарлықтай ықпалға ие болған партия құруға қол жеткізді. Бұл отаршылдарды соншалықты қорқытып, олар оны Мысырдан қуып, партиясын таратты. Ол Мысыр әдебиетін патшаларды мадақтауға қызмет ететін ақсүйектер әдебиетінен халық әдебиетіне айналдырды және оны езілгендердің құқығын қорғау үшін пайдаланды. Сейед Джамаладдин ойлары Ирандағы шиіт ғұламаларының жетегімен Конституциялық революцияға әкелді.  Осы революцияның нәтижесінде Иранда алғаш рет Ұлттық Мәжіліс құрылды, бірақ бұл ассамблея халықтан гөрі монархиялық болды.

1952 жылы Египетте Джамал Абдель Насер әскери төңкеріс нәтижесінде монархияны құлатып, отаршылдыққа қарсы күресті. Абдель Насер ұзақ уақыт бойы аймақтағы ең ұлы және ең танымал араб көшбасшысы болды, бірақ   панарабистік идеялар мен экономикада социалистік тенденциялардың күшеюі Мысыр мұсылмандарының көтерілісін Сейед Джамаладдин көздеген таза ислам жолдан тайдырды.

Палестинаға сионистердің жаһандық басып кіруі басталған 1948 жылдан бері мұсылмандар әртүрлі жолдармен бұл зорлық-зомбылықты жоюға тырысты. Бірақ араб үкіметтерінің өзіне деген сенімсіздігі мен қабілетсіздігі оларды осы қасиетті жерді қорғауға мүмкіндік бермеді. 1967 жылы төрт мемлекет Мысыр, Ирак, Иордания және Сирия Израильді жою үшін одақтас болды, бірақ алты күннің ішінде олар ауыр жеңіліске ұшырады. Бұл жеңіліс Египеттегі Жамал Абдель Насердің құлдырауына жол ашумен қатар, дүние жүзіндегі көптеген мұсылмандарды  үмітсіздендірді. Басқа ислам елдеріндегі мұсылмандар да осындай жағдайда болды. Осындай жағдайда Құм діни оқу орындарының заңгерлерінің бірі басқарған ирандық шиіт көтерілісінің дауысы әлемдіктердің құлағына жетті. Бүкіл өмірін Ислам мен мұсылмандарға арнаған революцияшыл және зұлымдыққа қарсы ғалым әрі заңгер  Рухолла  Мусави Хомейни еді.

Жас кезінен Құм және Наджаф семинарияларында білім алып, 27 жасында ижтиһад дәрежесіне жеткен аятолла Хомейни барлық мағынада мистик және күрескер болды. Ол сабақ беріп, діни кітаптарды жазумен және ислам әлемінің болашақ ғалымдарын дайындауға талпынумен қатар, Ирандағы патшалық жүйе мен Пехлеви билігіне қарсы күресті. Пехлеви билігі Ұлыбританияның қолдауымен басталып, АҚШ пен Израильдің қолдауымен жалғасқан. Имам Хомейни өз еңбектерінде дүниежүзіндегі барлық мұсылмандар велаят фақиһты, діни басшыға бағыну керек деген теорияны баяндады. Өз заманының жағдайынан хабардар және батыл  фақиһ мұсылмандардың жеңісінің сырынің бірі. Әлемнің шиіттерінің көшбасшысы аятолла Бружерди қайтыс болғаннан кейін аятолла Хомейни әлеуметтік және саяси қызметі арқасында ирандықтар арасында өте танымал болды. Оның сөйлеген сөздері мен Пехлеви үкіметінің заңсыз әрекеттеріне қатты қарсы тұруы халыққа жарқын болашаққа үміт сыйлады. Арабтар мен Израиль арасындағы алты күндік соғыстан кейін имам Хомейни пәтуа шығарды, оған сәйкес Ислам мемлекеттері мен Израиль арасындағы кез келген сауда және саяси қарым-қатынастарға және исламдық қоғамдарда Израиль тауарларын тұтынуға  тыйым салынды. Тағы бір пәтуасында ол шиіттердің зекеттері мен зекеттерін палестиналық жасақтарға төлеуге рұқсат етті. Сөйтіп шиіттердің зекетті шиіт еместерге беруіне бірінші рет рұқсат етілді.

Имам Хомейнидің басшылығымен Иран Ислам революциясы 1979 жылы толық жеңіске жетті. Бұл жеңіс әлем мұсылмандарының көздері мен жүрегіне нұр сынды жарқырап, олардың озбырлық пен отаршылдықтан азат болу үмітін арттырды.

Иран Ислам революциясының жеңісімен әлемнің түкпір-түкпіріндегі шиіттер өздерінің діни болмыстарын қалпына келтіріп, оны мақтан тұтті. Батыстық ілімдерді пайдасыз деп тапқан көптеген суннит дінін ұстанушылар да құтылудың жаңа жолын тапты. Ливан шиіттері имам Хомейниді діни жетекші деп танып, оның мақұлдауымен бірігіп, осы кезде біз  Хезболла  деп білетін және  басқыншы Израиль режимінің үлкен және күшті жауы болып табылатын топ құрды.

Палестинада Иран Ислам революциясынан кейін көптеген моджахедтік топтар пайда болды. Олар сүннит болғанымен, имам  Хомейни мен оның мұраттарына  сүйіспеншілікпен қарап, оның және оның одақтастарының күрес әдістерін басты орынға қойды. Иран әлемдік алпауыт державалармен соғысып жатқан қиын жағдайда езілген палестиналықтарға қолдау көрсетуді тоқтатқан жоқ. Сегіз жылға созылған тынымсыз соғыстан кейін ирандықтар әлемнің алпауыт мемлекеттерін құр алақан жеңе алды. Олар әділет туын көтеріп, езілгендерге қолдау көрсетті. Бұл қолдау басқа ислам елдерінің мұсылмандарын да отаршылдық пен озбырлыққа қарсы бірігуге шақырды. Иран жеңісінің алғашқы жылдарында ауған мұсылмандары шиіттер де, сүнниттер де бірігіп, ұлы кеңес әскерін талқандады.

Батыспен байланысы бар саяси сарапшылар Ирандағы Ислам революциясының жақын арада жойылатыны туралы хабарлап, алпауыт державалар оны құлату үшін күн сайын жаңа жоспарды қарастырып жатқанда, бұл революция лайықты да батыл діни заңгердің басшылығымен және халықтың қолдауы мен бірлігімен өзінің биік мақсаттарына жету үшін жалғасуда. Ол өз бетінше алға жылжып қана қоймай, өзінің әділ идеяларымен исламды қоғамдық және саяси дін ретінде түсіндіру арқылы өзгелерге қысым мен озбырлықтан құтылудың жолын айқын көрсетіп отыр. Бұл ағартушылық 21 ғасырдың алғашқы онжылдығында көптеген мұсылман елдерінде, соның ішінде Египет, Ливия, Йемен, Бахрейн, Тунис және Алжирде исламдық көтеріліске әкелді. Бұл көтерілістер саяси жүйелердің Исламға оралуына және билеушілердің озбырлығы мен диктатурасының жойылуына себеп болды. Бұл әділеттілік талабы тек ислам елдерімен шектеліп қалмай, АҚШ-тағы Уолл-стрит қозғалысы, Франциядағы «сары желеткілер»   қозғалысы сияқты Батыс елдерінде де көрініс тапты. Бұл қозғалыстардың барлығы капиталистік жүйеге қарсы болды.

Капиталистік жүйе  – әлемдік алпауыт державалардың қалыптасуына негіз болатын жүйе. Иә, осылайша имам Хомейни Иран Ислам революциясын нұрдың төгілуі деп атады.  Бұл дана қария көрегендігімен, бір Аллаға сенімімен табандылық танытып, болашағымызға ең жақсы жолмен мұра етіп қалдыруға тиісті жол ашты. Бұл мұраның негізгі қағидасы бүкіл Ислам үмбетінің велаят факих туы астында біріккен қозғалысы екенін ешқашан ұмытпаймыз. Бұл қағиданы ұмытқан немесе жолынан аутқыған кез келген қозғалыс көп ұзамай сәтсіздікке ұшырап, тарих беттерінде ұмытылатын болды. Біз осы асыл қағиданы сақтау үшін қаншама жақындарымызды құрбан еттік. Сондықтан біздің бұл жолды жалғастырып, баршаны осы иләһи жолды ұстануға шақыратынымызға күмән жоқ.