«Фаджр» онкүндігі (6): Ислам революциясы және оның экономикалық жетістіктері

Экономика саласындағы революцияның жетістіктері туралы дұрыс мәліметтерге ие болу үшін алдыңғы онжылдықтар мен Ирандағы Пехлеви билігінің соңғы күндеріне оралуымыз керек.

Шах режимі тұсында Иран экономикасы бір тауарлы экономика және мұнайға тәуелді болды, жүздеген миллион долларлық тұтыну және аралық тауарлар Иранға кіру үшін Күніне миллиондаған баррель шикі мұнай экспортталды. Шах билігінің соңғы онжылдығындағы (50-ші жылдар) маңызды экономикалық оқиғалардың бірі мұнай бағасының айтарлықтай өсуі болды. Осылайша, одан түскен табыс жалпы мемлекеттік табыспен салыстырғанда шамамен 86 пайызға жетті. Қолда бар статистика бойынша мұнайдан түскен табыс 1968 жылы бір миллиард долларға жетпесе, 1977 жылы 20 миллиард доллардан астамға жеткен. Бірақ бұл байлық адамдардың өмірі мен әл-ауқатына оң әсер еткен жоқ. Сол жылдары американдық жазушы Фрэнсис Фицджеральд: «Шах ешқашан елді дамытуға қатты күш салған емес... елдің байлығы автобустарға емес, халық тұтынатын тауарларға емес жеке көліктерге, сондай-ақ денсаулық пен мұғалімдерге емес, сарбаздар  және  полиция құқықтарына көбірек бағытталған»,- деп жазды.

Сол жылдардағы (1970-шы жылдардағы) Иранның экономикалық жағдайы туралы «шах режимінің экономикалық жоспарлауы қоғамның шындығына қарамастан, ақыр соңында Иранның экономикалық тепе-теңдігінің бұзылуына әкелді» деп айтуға болады.  Иран экономикасы мұнайға қатты тәуелді болғандықтан, шах билігінің соңғы екі жылындағы мұнай бағасының төмендеуімен (1976-1978) үкімет бюджет тапшылығымен бетпе-бет келіп, қарыз алуды бастады. Қоғамда тәжірибелі жұмыс күшінің жетіспеуі, жол, порт сияқты байланыс желілерінің жоқтығы, электр қуатының жоқтығы, елден капиталдың кетуі, инфляция, жұмыссыздық, баспана, т.б проблемалар пайда болды. Табыстың қала мен ауыл арасында, сондай-ақ халықтың әртүрлі таптары арасында әділетсіз бөлінуі қоғамның әртүрлі топтары арасында айтарлықтай таптық алшақтық тудырды.

Осылайша, мұнай бағасының өсуімен бірге елдің экономикалық және әлеуметтік жағдайы жақсарады деген үміт пайда болғанымен, шахтың тәуелді режимінің оны дұрыс пайдалана алмауы  салауатты және өсіп келе жатқан экономиканың қалыптасуына кедергі болды. «Иранды тонау, ақшаға шабуыл» кітабының авторы Эндрю Дункан сол кезеңдегі экономикалық жағдайға талдау жасай отырып, ол шахтың Иран экономикасына қатысты жоспарларын оның және оның билігінің Иран қоғамының жағдайын білмеуінің нәтижесі деп санайды. Ол өз кітабының бір бөлігінде: "Шах ақша арқылы кез келген істі жасау мүмкін деп ойлады. Шах 1974 жылы тамызда бір күні кенеттен кабинетінің мүшелерін шақырып алып, бесінші даму бағдарламасының бюджетін екі есе көтергісі қалайтынын хабарлады. Екі есе ұлғайту, яғни 35 миллиард 500 миллион доллардан 68 миллиард 800 миллион долларға дейін. Мұндай үлкен бағдарламаны жүзеге асыру үшін мамандар мен сарапшылардың жеткіліксіздігі шах үшін маңызды емес немесе, мысалы, ол барлық балалар мектепке бару керек деп жариялады және мұны істеу үшін кемінде 30 000 қосымша мұғалім қажет екенін ұмытып кетті. Премьер-министр Ховайда: «Ешқандай проблема жоқ, біз теледидар арқылы барлығын оқытамыз,- деді, бірақ  Ирандағы 65 мың ауылда электр жарығы мүлдем жоқ екенін ұмытты»,- деп жазды. 

1979 жылы ақпанда Ислам революциясының жеңісі халықтың жүрегінде көптеген үміттер тудырды. Сегіз жылға созылған соғыс және ең ауыр санкциялар сияқты өз мақсаттарына жету үшін Иранның дұшпандарының революцияның қозғалысын бәсеңдетуге бағытталған көптеген қысымдарына қарамастан, өткен қырық жылда Иран экономикасы даму бағытына түсті.  Ислам ілімінде әділет маңызды орын алады. Құран аяттарында айтылғандай, пайғамбарлар миссиясының мақсаттарының бірі – адамдар арасында әділет орнату. Хазірет Әли (ғ.с.): «Қалалар мен елдер  әділдік болмаса,  абадталмайды»,- деген.

Осыны негізге ала отырып, ислам дініне негізделген биліктің бір мақсаты –  оны жүзеге асыруға ұмтылу болуы керек. Ислам революциясының жеңісінен кейінгі жылдардағы экономика саласындағы мемлекет қайраткерлерінің ең маңызды мақсаттарының бірі халықтың әл-ауқаты мен тұрмысын қамтамасыз ету және әл-ауқатсыз қалған ауылдар мен аудандардағы тапшылықты шешу болды. Ислам революциясына дейін ірі және орта қалалардан басқа шағын қалалар мен ауылдардың көпшілігі құбырлы, гигиеналық және тұрақты ауыз су көрмеді. Шах режимінің соңғы жылдарында (1357 ж.) Иранның ауыл тұрғындарының тек 12 пайызы ғана ауылдық сумен жабдықтау желісімен қамтылса, қазір бұл көрсеткіш 82 пайыздан асты.

Бүгінгі таңда Иранның су пайдаланушылары революцияға дейінгіден 8 еседен астам көп. Ислам революциясы жеңіске жеткен кезде нөл шақырым болатын су өткізу желілерінің ұзындығы қазір 31 мың шақырымға жуықтады. Иранның әртүрлі аймақтарын сумен қамтамасыз ету саласындағы мыңдаған шағын және ірі жобалардың ішінде жақында пайдалануға берілген Хузестандағы Ғадир су тасымалдау  жобасын атап өтуге болады.

Батыс Азиядағы ең ірі сумен жабдықтау жобасы деп аталатын бұл жоба Иранның оңтүстік-батысында орналасқан, елдің бесінші халқы көп   Хузестан облысында жүзеге асырылды және 26 қаланы және 1600-ден астам ауылды қауіпсіз және тұрақты ауыз сумен қамтамасыз етеді. Бұл жобаның орындаушысы Хатам әл-Анбия құрылыс лагері болып табылады, ол тәулік бойы жұмыс істеп, ішкі мүмкіндіктерге сүйене отырып, сондай-ақ жас және сарапшы кадрларды жұмысқа тартып, 36 айлық жобаны 8 айда аяқтап, пайдалануға тапсырды.

ИИР-ның тағы бір жетістігі бөгет салу саласында. Бүгінгі таңда Ирандағы бөгеттердің саны революцияға дейінгімен салыстырғанда 10 есеге артып, 195-тен астам бөгетке жетті. Бөгеттердің әртүрлі мақсаттары бар, мысалы, су тасқынын бақылау, ауыл шаруашылығында пайдалану, өнеркәсіптік пайдалану, акваөсіру және т.б. Бөгеттердің функцияларының бірі - электр-су энергиясын өндіру. Иранның электр қуатының 14,1 пайызы су электр станцияларымен қамтамасыз етіледі.

Газ көздерінен жел және күн электр станциялары, сондай-ақ Бушер атом электр стансасы сияқты жаңартылатын энергия көздеріне дейін Иранның электр станцияларының номиналды қуаты бүгінде 86 000 мегаватттан асады және Иран қазір электр стансасы құрылысы бойынша әлемде үздік 10 елдің бірі болып табылады. Бұл жетістіктер Иранның қала тұрғындарының 100%-ын және ауыл тұрғындарының 99,5%-дан астамын электр қуатымен қамтамасыз етті.

Бұл әлем бойынша ауылдар мен қалаларды электрмен қамтамасыз етудің орташа көрсеткіші сәйкесінше 79 және 96 пайызды құрайды. Айта кетейік, сарапшылардың болжамы бойынша, Иран алдағы жылдары әртүрлі салаларда, соның ішінде экономикалық және тұрмыстық секторларда тұтыну үшін 20-30 мың мегаватт электр қуатын қажет етеді. Атом электр станцияларында электр энергиясын өндірудің өзіндік құны төмен. Сондай-ақ, бұл электр станцияларында қазба отындары сияқты қоршаған ортаның ластануы жоқ. Сондықтан атом электр стансаларына инвестиция салу қажеттілік ретінде қарастырылып, Иранның жоғары лауазымды шенеуніктері бұрынғыға қарағанда көбірек қудалауда.

ИИР-ның энергетика саласындағы басқа да қызметтерінің қатарында мұнай мен газ өндіру, сондай-ақ мұнай-химия және мұнай өңдеу зауыттарының құрылысы саласындағы жетістіктерді атап өтуге болады. Иранның энергетикалық қоржынының 70%-дан астамы газға арналған. Қазіргі уақытта Ирандағы қалалардың 98 пайыздан астамы мен ауылдардың 84 пайызынан астамы табиғи газ желісіне қосылған. Мұнай-газ өндіру мен мұнай-газ кен орындарын игеруде 2 мыңға жуық мұнай компаниясы белсенді жұмыс істейді. Ислам революциясының жеңісіне дейін бұл саланың негізгі бөлігін шетелдік компаниялар басқарса, бүгінде ирандық мамандар осы салада өздеріне қажетті құрал-жабдықтардың 80 пайызын жергілікті жерге орналастыруға қол жеткізді. Бұл құрылғылардың көпшілігінде жоғары технология бар. Бұл құрал-жабдықтарды шығаратын 50 компания техникалық білімі жағынан халықаралық деңгейде және катализатор сияқты кейбір өнімдерінің бір бөлігін Ресей сияқты елге экспорттайды. Сондай-ақ, мұнай өңдеу және мұнай-химия кәсіпорындарының санын көбейту арқылы шикі мұнай мен табиғи газды сатуға жол бермеу және оларды қосымша құны бар өнім өндіруде пайдалану жұмыстары жүргізілуде. Бүгінгі таңда белсенді мұнай-химия кешендерінің саны революцияға дейінгімен салыстырғанда 10 еседен астам өсіп, 68 кешенге жетті. Иранда күніне орта есеппен 90-100 миллион литр бензин өндіріледі. Бұл сома Иранның мұнай өңдеу қоржынының 27%-ын қамтиды, бұл әлемдік орташа деңгейден жоғары және Иранның жеңіл өңдеу өнімдерін өндірудегі табысын көрсетеді.