21 ақпан - Халықаралық Ана тілі күні

ЮНЕСКО шешімімен 21 ақпан – Халықаралық Ана тілі күні болып белгіленген.   

Әлемде 6000-нан астам тірі тіл бар екені адамды қызықтырады және таңқалдырады. Бірақ, өкінішке орай, осы санның ішінде елдердің білім беру жүйесінде ресми тіл ретінде бірнеше жүз ғана тіл оқытылады. Ғаламтор мен цифрлық әлемде қолданылатын тілдердің саны жүз тілден аз. Тіл мамандары бұл тілдердің жартысы келесі ғасырда жойылады деп болжайды. Тілдің жойылуы – сол тілде сөйлейтін халықтың мәдени мұрасының, болмысының, әлеуметтік ынтымақтастығының жойылуын білдіреді. Тілдердің байлығы ұмытылғанда, әлемдегі бай мәдениеттердің түрлілігі жоғалады. Кез келген тілдің ұмытылуы мен жойылуы әлемдегі бір топ адамдардың мәдениеті, әдет-ғұрпы, тарихы мен өркениетінің жиынтығының жойылып, ұмытылуына әкеледі. Сонымен бірге адамзат қоғамы өзінің өткен өміріндегі құнды жинақтары мен жетістіктерінің бір бөлігін жоғалтады. Маңызды тәжірибелер адамзаттың болашақ ұрпақтарының жақсы өмір сүруі үшін қажетті. Осы материалдық емес мұраның (ана тілі) маңыздылығын құрметтеу және есте сақтау мақсатында Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім, ғылым және мәдениет жөніндегі ұйымы – ЮНЕСКО өз күнтізбесінде 21 ақпанды Халықаралық Ана тілі күні ретінде тіркеді.

Халықаралық Ана тілі күнінің тарихы 1952 жылдың 21 ақпанынан басталады. Бұл күні сол кезде Шығыс Пәкістан деп аталған Бангладеш астанасы Даккада әртүрлі университеттердің студенттері ана тілінде білім беруге тыйым салынғанына наразылық білдірді. Олар бенгал тілін Пәкістанның екінші тілі (урду тілімен бірге) деп тануды талап етті. Осы елдің өтініші бойынша Бангладештің Пәкістаннан бөлінуімен ЮНЕСКО 1999 жылы 17 қарашада 21 ақпанды Халықаралық Ана тілі күні деп атады. Одан әрі мәселенің маңыздылығын ескере отырып, БҰҰ Бас Ассамблеясы 2008 жылды Халықаралық Тілдер жылы деп жарияладыБаршаның назарын ана тілдерінің жоғалу дағдарысына, осы тілдерді сақтау, жаңғырту, насихаттау және ұлттық және халықаралық деңгейде шұғыл шаралар қабылдау қажеттілігіне тағы да аудару үшін  бұл Ассамблея алдағы онжылдықты (2022-2032 жж.) ана тілдерінің халықаралық онжылдығы деп жариялады.

Ана тілі дегеніміз не және ол неге соншалықты маңызды? Бұған жауап ретінде ана тілі – баланың анасынан, әкесінен, туған-туыстарынан үйренетін тілі екенін айту керек. Кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, бала өз ана тілін ана құрсағында танып, өмірге келгеннен кейін уақыт өте келе, қайта-қайта естіген сайын ана тілін үйреніп, сөйлей бастайды. Осы тілмен ойнайды, күледі, жылайды, басқалармен бірте-бірте қарым-қатынас орнатады. Ана тілі арқылы бала өзін қоршаған дүниені танып, өз сезімін жеткізе алады.

Туған жер мен ана тілі қашанда жеке тұлғаны танудың үлкен бөлігін құрайды. ЮНЕСКО-ның көзқарасы бойынша, ана тілі тек қарым-қатынас құралы ғана емес, оның маңыздылығы ата-бабаларымыздың сол арқылы бізбен сөйлесіп, балаларымыздың бізді қоршаған дүниені сол арқылы түсіндіретіндігінде. Басқаша айтқанда, ана тілі – ұрпақтар арасындағы көпір әрі қоғамның төл болмысын, одан кейін дәстүрлі танымын жеткізу құралы.

Тіл – мәдениеттің негізгі іргетасы. Кез келген мәдениет тіл негізінде қалыптасып, дамиды. Мәдениет осы өсуді қолдап, оның өсуін сақтай алатын болса, ол кез келген шағудан қауіпсіз болады. Екінші жағынан, мәдениетті тіл арқылы беруге болады. Басқаша айтқанда, мәдениетті тілді көшіру арқылы беруге болады. Отаршылдық дәуірінде тіл қашанда отаршылдардың басып алған елдердің халқын өзіне бағындыру құралының бірі болды. Милан Кундера сияқты әлеуметтанушылар: «Ұлтты жоюдың бірінші қадамы – оның жадын өшіру. Оның кітаптарын, мәдениетін, тілін жою керек. Біреуді оған жаңа кітаптар жазуға, жаңа мәдениетті қалыптастыруға және жасауға, жаңа тарих пен тіл ойлап табуға мәжбүрлеу керек, көп ұзамай ұлт оның не екенін, не болғанын ұмытады».

Қазіргі таңда да тіл жұмсақ соғыс құралының бірі болып табылады. 1992 жылы ағылшын лингвист Роберт Филлипсон алғаш рет лингвистикалық империализм теориясын ұсынды. «Лингвистикалық империализм» деп аталатын кітабында ағылшын тілінің империализмін айтып, оны қазіргі дәуірдегі отаршылдықтың жаңа түрі деп атады, сонымен қатар елдердің отаршылдықтың әртүрлі формаларын еске түсірді: экономикалық, мәдени, саяси және т.б.

Ол АҚШ пен Англияның басқа елдерде ағылшын тілін насихаттауы оларға жұмсақ әрі бейбіт жолмен «әсер ету және үстемдік ету» дегенді білдіреді. Бұл бір жағынан Батыс елдеріндегі мүддесін арттырды дейді. Екінші жағынан, ол ұзақ мерзімді перспективада жергілікті және ұлттық мәдениеттер мен тілдерді әлсіретеді немесе жояды.

Мәһди Салехи, ирандық лингвист-оқытушы, тіл империализмін талқылауда ЮНЕСКО-ның әлемдегі кейбір тілдер жойылып, кейбір басқа тірі тілдерге қауіп төніп тұрғаны туралы мәлімдемесін осы әлемдік ұйымның ескертуі деп санайды. Оның көзқарасы бойынша, тіл – билік саласындағы саяси және қауіпсіздік мәселесі. 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ тіл қауымдастығы парсы және араб сияқты тілдермен бәсекелес тілдер ретінде күресу қажеттігін атап өтіп, аталған тілдерді жою және олармен күресу үшін 114 миллион доллар бюджетті бекітті.

Соңғы жылдары елдердің басшылары Батыстың мәдени ықпалына қарсы ана тілін нығайту арқылы өз қоғамындағы адамдардың болмысын қорғауға тырысты. Этникалық және тілдік алуан түрлілігі бар елдердің саясаты біртұтас тілді негізгі тіл ретінде қарастырады, содан кейін ана тілдерін қолдану мүмкіндігі де қарастырылады. Әрине, егер тілдік алуан түрлілігі бар мемлекетте тұратын әрбір адам білім беру процесін тек ана тілінде өтсе, оның қоғамда жұмыс істеуге және мәдени-ағартушылық, экономикалық, әлеуметтік мүмкіндіктерді пайдалануға   мүмкіндігі болмайды. Сондай-ақ бұл мәселе оған болашақта қиындық тудыруы мүмкін. Иран да әртүрлі тілде сөйлейтін әртүрлі этникалық топтардан тұрады. Иранның әртүрлі бөліктерінде 70-ке жуық әртүрлі тілдер мен диалектілер бар, мысалы, азари түріктері, күрдтер, гилаки, лури, балучи, араб, армян және т.б. Олардың әрқайсысының салт-дәстүрі, көркем әдебиеті, поэзиясы, мақал-мәтелдері  бар. Бұл мәдениеттердің әрқайсысы тарихта Иранның ресми тілі болып табылатын парсы тіліне өз әсерін қалдырып, оны байыта түсті. Осылайша парсы тілі тарих бойы Иран халқының ұлттық бірегейлігі мен ынтымақтастығы факторы болды.

Кир мен Дарий көне парсы тілінде сөйлеп, жартас пен бағананың маңдайына өздерінің жарлықтарын, жарғыларын, жарлықтарын осы тілде ойып жазған. Иранның ұлы ақыны Фирдоуси «Шахнама» жазу арқылы ирандықтардың ұлттық-мәдени тамыры мен мүддесін нығайтуға талпынды. Маулави адамдарға діни және мистикалық шынайылықты үйрету үшін Иранның және әлемнің ең үлкен мистикалық шығармаларын парсы тілінде жырлаған, Саади мен Хафиз парсы тілінде ең ұзақ мерзімді әдеби шығармаларын жазғанда, олардың барлығы Иран ұлты мен ұлттық бірлігінің тұрақтылығы мен өміршеңдігінде мәңгілік рөл атқарды және атқаруда. Шындығында, парсы тілі ирандықтар мен оның халықтарының ұлттық болмысын байланыстырып келген және әлі күнге дейін ирандықтардың ұлттық бірлігінің басты факторы болып табылады. Автор және аудармашы доктор Сахиб әл-Замани: «Ирандықтар өз ана тілінде ойлай алмайтын адамдардың  мәдени өркендеу көздерін үнемі шет тілінде іздеу керек екенін дұрыс түсінді. Және олар әрқашан төмендік сезімімен және өзіне деген сенімсіздікпен ауыр мәдени артта қалуды бастан кешіреді»,- білай деді.