Procesi i formimit të Revolucionit Islamik të Iranit, Episodi 8

Një reagim ndaj politikave dhe programeve të Reza Shahut

Në këtë episod, synojmë t'ju njohim me aspekte të tjera të zhvillimeve politike dhe shoqërore të kohës së Reza Shahut, të cilat tregojnë se në këtë periudhë dy idealet kryesore të konstitucionalistëve – liria dhe drejtësia – u zhdukën nga skena vendimmarrëse e Iranit.

Përshëndetje! Jam këtu me ju në episodin e tetë të podkastit "Procesi i Formimit të Revolucionit Islamik të Iranit", një podkast që heton formimin e Revolucionit Islamik të Iranit në vitin 1979 dhe dallimet e tij nga revolucionet e tjera, duke shqyrtuar veçoritë e tij unike. Gjithashtu, do t'i përgjigjemi pyetjes: Pse Revolucioni Islamik i Iranit ndodhi në shkurt 1979, dhe a është ai një përjashtim nga revolucionet e tjera botërore? Në episodin e fundit, duke analizuar kontekstet e brendshme dhe ndërkombëtare të ngritjes së Reza Shahut në pushtet në Iran, theksuam se Reza Khan erdhi në pushtet në sfondin e trazirave të brendshme të shkaktuara nga dështimi i konstitucionalistëve brenda vendit, si dhe ndryshimet dhe transformimet e sistemit ndërkombëtar, veçanërisht fillimi i Luftës së Parë Botërore. Ai arriti në pushtet me ndihmën e britanikëve, përmes një grushti shteti ushtarak në vitin 1920. Epoka e Reza Shahut mund të konsiderohet si një periudhë regresioni për idealet e Revolucionit të Kushtetutës në Iran. Në këtë moment, ideali i pavarësisë u zhduk plotësisht nga skena politike e vendit. Për më tepër, mbështetja britanike për grushtin e shtetit dhe ngritja e Reza Khan në pushtet u bënë një pengesë serioze për pavarësinë politike të Iranit. Dy ngjarje të rëndësishme luajtën një rol kyç në shkatërrimin e këtij ideali gjatë periudhës së Reza Shahut. Njëra ishte zgjatja e Koncensionit D’arcy në vitin 1933, ku u shtuan 32 vjet në marrëveshjen e mëparshme, në këmbim të një rritjeje prej vetëm katër për qind të pjesës së Iranit në të ardhurat e naftës. Tjetra ishte lidhja e Iranit me Gjermaninë naziste dhe prania e këshilltarëve gjermanë në vend, gjë që u bë një justifikim për aleatët për të sulmuar Iranin dhe për të shkelur pavarësinë dhe integritetin territorial të vendit gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në këtë episod, synojmë t'ju njohim me aspekte të tjera të zhvillimeve politike dhe shoqërore të kohës së Reza Shahut, të cilat tregojnë se në këtë periudhë dy idealet e tjera të konstitucionalistëve – liria dhe drejtësia – u zhdukën nga skena vendimmarrëse e vendit. Qëndroni me ne!

Reza Khan, i cili erdhi në pushtet në sfondin e dështimeve të shkaktuara nga dështimi i Revolucionit të Kushtetutës, fillimi i Luftës së Parë Botërore dhe ndërhyrjet e gjera të fuqive të huaja në punët e brendshme të Iranit, fillimisht u përpoq të fitonte besimin e grupeve të ndryshme të shoqërisë iraniane. Në vitet e para të mbretërimit të tij, ai vendosi marrëdhënie të mira me intelektualët dhe, duke u shtirur me ritualet dhe ritet fetare, fitoi mbështetjen e dijetarëve fetarë. Ai krijoi aleanca me partitë politike brenda vendit, duke premtuar forcimin e sigurisë kombëtare, ruajtjen e integritetit territorial dhe realizimin e idealeve të konstitucionalizmit, veçanërisht arritjen e zhvillimit dhe përparimit nëpërmjet krijimit të një ushtrie moderne, ndërtimit të një hekurudhe mbarëkombëtare, themelimit të Universitetit të Teheranit dhe krijimit të një sistemi të ri arsimor dhe gjyqësor. Këto projekte i tërhoqën besimin dhe pëlqimin e popullit. Megjithatë, kjo gjendje nuk zgjati shumë. Me konsolidimin e pushtetit të tij, natyra autoritare e qeverisë së Reza Shahut u bë gradualisht e dukshme për të gjithë. Ai gradualisht i dobësoi grupet me ndihmën e të cilëve kishte arritur të ngjiste shkallët e pushtetit.  Me konsolidimin e pushtetit, ai ua ktheu shpinën të gjitha riteve dhe sjelljeve që tregonin përkushtimin dhe angazhimin e tij fetar dhe zbatoi politikën e shekullarizimit. Si pasojë, klerikët u trajtuan me mungesë respekti të skajshëm gjatë kësaj periudhe. Përballja e tij e parë me klerikët ishte çështja e sistemit të shërbimit të detyrueshëm ushtarak, i cili kërkonte që edhe klerikët të shërbenin në ushtri. Kjo ishte diçka e pazakontë për atë kohë. Ai e konsideroi edukimin dhe institucionet fetare si kundërshtarë të modernizmit. Kundër praktikave tradicionale të vendit, ai i zhveshi klerikët nga pushteti gjyqësor, i cili deri atëherë ishte nën drejtimin e tyre. Për më tepër, ai i përjashtoi ata nga mësimdhënia, duke emëruar pedagogë të rinj. I ndikuar nga Ataturku, Reza Shah shpalli zyrtarisht ligjin e ndalimit të mbulesës në janar të vitit 1934. Gruaja dhe vajzat e tij morën pjesë në një takim të mbajtur në Akademinë Përgatitore të Teheranit pa mbulesa fetare. Ai mbajti një fjalim në këtë takim dhe i inkurajoi të gjithë që të hiqnin hixhabin. Këto masa shkaktuan një reagim të fortë nga ana e klerikëve dhe popullit. Në disa raste, si kryengritja e Goharshadit ose sulmi në Qom, kjo çoi në një përballje dhe pozicionim të ri midis qeverisë dhe klerikëve. Me veprimet e tij antifetare, ai në fakt po forconte themelet e tiranisë së tij, por njëkohësisht po e lëkundte atë.

Reza Shah gradualisht u distancua nga intelektualët dhe madje largoi ose eliminoi njerëzit që kishin luajtur një rol të drejtpërdrejtë në ngritjen e tij në pushtet. Timurtashi, i cili ishte një figurë e afërt dhe e besuar e Shahut dhe drejtoi Ministrinë e Oborrit, pas disa kohësh u bë objekt i zemërimit të Reza Shahut dhe vdiq për shkak të helmimit në burg. Ali Akbar Davar, një njeri i arsimuar, inteligjent, punëtor dhe largpamës, i cili respektohej nga Reza Shah dhe kishte luajtur një rol të rëndësishëm dhe efektiv në ngjitjen e tij në pushtet, pas disa vitesh shërbimi në Ministrinë e Drejtësisë, vdiq në moshën 50 vjeçare për shkak të një ataku kardiak. Pak kohë para vdekjes së tij, ai kishte mosmarrëveshje me Reza Shahun për një çështje dhe ishte bërë objekt i pakënaqësisë së tij. Firouz Farmanfarma, i cili kishte qenë në krye të dy ministrive të financave dhe të punëve të jashtme, u akuzua për korrupsion nga Reza Shah dhe u burgos. Intelektualët dhe mendimtarët e tjerë nuk ishin në një situatë më të mirë, pasi të gjithë ishin të zemëruar nga mbreti. Penat e tyre, të cilat duhej të thyheshin nëse kundërshtonin qeverinë, i nënshtroheshin plotësisht pushtetit të mbretit.

Reza Khan e ktheu parlamentin, i cili ishte simbol i lirisë dhe pjesëmarrjes në sistemin kushtetues, në një institucion të komanduar dhe të bindur.  Reza Shahu mbikëqyrte me kujdes hyrjen në Asamblenë Kombëtare dhe përcaktonte personalisht rezultatet e zgjedhjeve dhe përbërjen e çdo asambleje. Mekanizmi i monitorimit të Shahut ishte i tillë që vetëm kandidatët e bindur lejoheshin të hynin në parlament. Procesi i tij i monitorimit ishte gjithashtu i thjeshtë dhe funksiononte si më poshtë: Mbreti kontrollonte listën e kandidatëve të mundshëm dhe i shënonte me tipare si "të përshtatshëm", "të këqij", "pa shpirt kombëtar", "të çmendur", "krenarë", "të dëmshëm", "budallenj", "të rrezikshëm", "të paturpshëm" dhe "kokëfortë". Pastaj, kandidatët vendoseshin në kutitë e duhura për tu përzgjedhur nga ministria e brendshme ashtu si dëshironte ai.

Edhe pse zgjedhjet parlamentare ishin tërësisht të manipuluara, Reza Shahu gjithashtu injoronte imunitetin parlamentar për të siguruar bindjen e përfaqësuesve. Prandaj, edhe ata pak përfaqësues që ishin të pavarur dhe ndonjëherë kritikonin politikat e Shahut, përfunduan me fat të tmerrshëm. Gjatë mbretërimit të Reza Shahut, disa deputetë u ekzekutuan për tradhti, u pushkatuan në mes të ditës, ose u internuan në pjesë të largëta të vendit, si në Madras, dhe më pas u vranë. Në përgjithësi, mund të thuhet se Parlamenti, si institucion i realizimit të demokracisë dhe simbol i kundërshtimit të tiranisë, nuk ka pasur një rol dhe pozitë të rëndësishme dhe serioze në Iran gjatë periudhës së Reza Khanit. Në praktikë, ai mbulonte fytyrën e tiranisë së Reza Shahut dhe autoritetit absolut me një veshje ligjore. Me fjalë të tjera parlamenti kishte vetëm një rol ceremonial i kufizuar në miratimin e dekreteve mbretërore të mbretit. Përveç kësaj mbreti ndërhynte në shumë çështje të vogla të vendit. Kryeministri duhej të kërkonte mendimin e tij dhe ta merrte parasysh kur emëronte ministrat. Prandaj shumë ministra e quanin veten "shërbëtorë të Shahut" dhe nëse nuk përdornin këto lajka ata do të fitonin zemërimin e tij. Krahas gjithë kësaj partitë dhe organizatat politike nuk kishin të drejtë të vepronin lirisht dhe praktikisht u larguan nga arena politike e vendit. Shahu ndaloi të gjitha partitë politike duke përfshirë edhe ato që e kishin mbështetur si dhe partitë politike të pavarura dhe kritike. Të gjitha gazetat e pavarura të cilat ishin simbol i lirisë së mendimit dhe shprehjes në shoqëri u mbyllën. Ai emëroi spiunë si informatorë dhe agjentë sekretë për të monitoruar të gjitha aktivitetet e veprimtarëve politikë. Reza Shah themeloi ushtrinë moderne kombëtare në Iran por për shkak të natyrës së tij autokratike ai nuk mundi ta bënte atë të kishte një bazë të fortë shoqërore. Prandaj kur aleatët sulmuan Iranin ushtria nuk e mbrojti vendin në mënyrë adekuate dhe ai u rrëzua.

Përveç shtypjes së lirive politike për të konsoliduar pushtetin e tij absolut Reza Shahu nuk i qëndroi besnik as kauzës së drejtësisë sociale. Ai nxiti shtypjen dhe diskriminimin në fushat sociale kulturore dhe ekonomike në vend. Me synimin për të krijuar një përqendrim në pushtetin politik ai dobësoi rëndë fiset dhe nomadët duke i detyruar ata të jetonin së bashku dhe të mbanin uniforma. Duke shtypur fiset dhe nomadët ai u përpoq të krijonte një komb të vetëm me një kulturë të vetme dhe një autoritet të vetëm politik në Iran pavarësisht se Irani ishte një shoqëri pluraliste nga ana kulturore dhe shoqërore. Injorimi i këtij fakti praktikisht çoi në shtypjen e etnive kulturore pasi Irani kishte një numër të madh nomadësh. Ai nxori jashtë ligjit rrobat tradicionale të fiseve iraniane dhe detyroi të gjithë njerëzit përveç klerit të regjistruar të mbanin rroba perëndimore dhe kapele Pahlavi. Nga pikëpamja ekonomike pavarësisht përpjekjeve të shumta dhe programeve të mëdha që u kryen gjatë periudhës së Reza Shahut – duke përfshirë rritjen e të ardhurave nga nafta ngritjen e një hekurudhe mbarëkombëtare zhvillimin e rrugëve dhe rrjeteve të komunikimit dhe trajnimin e njerëzve të kualifikuar përmes arsimit modern – arritjet e tij ekonomike nuk ishin aq të shkëlqyera. Kjo ndodhi sepse baza e këtyre zhvillimeve nuk ishte zhvillimi endogjen por mbështetej në të ardhurat nga nafta dhe presionin e taksave mbi popullin. Përveç kësaj politikat ekonomike të Reza Shahut nuk çuan në zgjerimin e mirëqenies për masat e gjera të popullsisë. Hendeku ekonomik dhe klasor midis shtresave të ndryshme të shoqërisë vazhdoi të ekzistonte dhe veçanërisht hendeku midis zonave rurale dhe urbane u thellua edhe më shumë. Me fjalë të tjera arritjet ekonomike nuk çuan në zgjerimin e drejtësisë sociale. Duke u fokusuar në sektorin e industrisë dhe shërbimeve qeveria injoroi ose neglizhoi sektorin e bujqësisë. Kjo shkaktoi mungesën e rritjes ekonomike në fshatra dhe rritjen e varfërisë duke zgjeruar më tej hendekun midis klasave në shoqëri. Politikat rajonale të Reza Shahut çuan gjithashtu në dështimin e realizimit të një zhvillimi të ekuilibruar dhe në pamundësinë për të vendosur drejtësi sociale. Si pasojë shumë njerëz nga zonat rurale dhe bujqësore duke përfshirë një numër të madh të banorëve të rajonit të pasur dhe pjellor të Azerbajxhanit në veriperëndim të Iranit migruan në Teheran, kryeqytetin e Iranit.

Duke rishikuar atë që u tha mund të thuhet se ideali i drejtësisë sociale ashtu si idealet e lirisë dhe pavarësisë gjatë periudhës së parë të dinastisë Pahlavi ishin në rënie. Me konsolidimin e themeleve autoritare të Reza Shahut shpresat dhe ëndrrat e popullit që kishte ngritur zërin kundër mbretërve Kadharë u harruan. Tridhjetë e shtatë vjet më vonë me fitoren e Revolucionit Islamik thirrja e popullit për rivendosjen e lirisë drejtësisë sociale dhe pavarësisë në vend mori një jetë të re.

Të dashur dëgjues ju ndoqët episodin e tetë të podkastit "Procesi i Formimit të Revolucionit Islamik të Iranit" ku folëm për shkatërrimin e idealeve të Revolucionit të Kushtetutës gjatë sundimit të Reza Shah Pahlavit. Në episodin e ardhshëm do të flasim për politikat dhe programet e epokës së Pahlavit të II dhe ndikimin e tyre në shfaqjen e Revolucionit Islamik.