İran milletinin Nevruz gelenekleri -1

Hicri Şemsi takvimine göre 1398 yılının Nevruz bayramı geliyor.

Nevruz bayramı ve yeni yılın kutlamaları İran diyarında yaşayan tüm kavimlerin ve etnik grupların sosyal yaşamında ta eski çağlardan miras kalan en büyük etkinliklerden biri olmakla beraber İranlı kültürü ve kimliği de simgelemektedir.

Tarihi Nevruz bayramı zamanla yok olmadığı gibi, İranlı çeşitli kavimlerin ve etnik grupların arasında önemli bir vahdet etkeni olmuş ve günümüzde İran topraklarının coğrafi sınırlarını aşarak uluslararası bir şenlik olarak kabul görmüştür.

Nevruz bayramı İranlıların İran toprakları içinde ve sınırlarının ötesinde birlikteliği, vahdeti ve gönül birliğinin tecelli ettiği etkinliktir. İran halkı dünyanın neresinde yaşıyor olursa olsun, farklı mekanlarda bulunmalarına karşın aynı anda ve aynı geleneklerle Nevruz bayramını karşılar ve Heftsin adı verilen özel bir sofranın etrafında toplanarak yeni yıla neşe ve mutluluk içinde girer.

Birçok gözlemcinin itiraf ettiği üzere beşeriyetin en büyük manevi miraslarından biri olan İran’ın bu eski geleneğinin günümüze dek sürmesinin sırrı, bu gelenekte yatan ahlaki ve insani özelliklerdir.

Nevruz bayramı insanı yüce Allah’ın yegane zatı önünde eğilmeye yönelten doğa ile bütünleştiği bayramdır. Gerçekte Nevruz bayramını sürekli kılan şey de bu etkinliğin İranlıların diğer inançları, gelenek ve görenekleri ve kültürleri ile uyumlu oluşudur.

Aslında Nevruz’un en büyük etkisi, toplumda hareketlilik ve neşe yaratmasıdır. Her yıl Nevruz bayramının yaklaşması ile birlikte bu hareketliliği ve neşe ve sevinci İran’da tüm kentlerde ve köylerde görmek mümkün. Nevruz bayramında İran’a seyahat eden seyyahlar da bu özel günlerde halk arasında gözlemledikleri hareketlilik ve neşeden etkilenmiş ve buna göre İran milletinin Nevruz bayramından güzel sözcüklerle yad etmiştir. Buna göre biz de bu yılki Nevruz bayramını fırsat bilerek İran milletinin Nevruz bayramına özel bazı gelenek ve göreneklerini sizlerle paylaşmaya karar verdik.

İran’da her sene yeni yıl temizlikle başlar. Evlere, işyerlerine, kamu alanlarına, sokaklara ve caddelere temizlik yapma işi, hş. Takvimine göre yılın son ayı olan Esfend ayının ortalarından başlar ve böylece yeni yıl tertemiz bir şekilde karşılanır.

Gerçekte İran milleti ta eski çağlardan bu yana yaşadıkları çevreyi temiz tutmaya büyük önem veren bir millettir ve temiz yaşamayı, yaşamlarında kalıcı bir gelenek haline getirmiştir.

İran’da yeni yıla girmeden belli bir süre önce her tarafa temizlik yapılması yönünde sergilenen koordinasyon ve birliktelik gerçekten göz kamaştırıcı bir manzara oluşturur. Buna göre evlerin camları silinir, bazı aileler daha fazla temizlik için evlerine badana yaptırır. Yine evlerde döşenen halılar ve camlara asılan perdeler yıkanır, parklarda ve varsa evlerin bahçesinde ilkbahar çiçekleri ekilerek Nevruz’u karşılamak üzere hazır hale getirilir.

Her sene yeni yılı karşılamak üzere evlere temizlik yapılırken eskimiş ve kullanılmaz hale gelmiş ev eşyaları kaldırılır ve ailenin mali gücüne uygun olarak yenileri eskimiş olanların yerini alır.

Doğal olarak yılın son günlerinde bazı meslekler yoğun iş hacmi ile karşı karşıya gelir. Bu mesleklere halı yıkama firmaları, evlere temizlik yapan firmalar, boyacılar, bahçıvanlar, kuru temizleme, çanta ve ayakkabı satan mağazalar, elbise satan mağazalar, pastaneler, kuru yemişçiler, meyve pazarlarının satıcıları gibi meslekleri örnek vermek mümkün.

Elbise, kuru yemiş, meyve, tatlı ve hatta beyaz eşya alımından ibaret olan yeni yıl alış verişi için hazırlık yapmak, İran’da yeni yıla yaklaşırken İranlı ailelerde büyük bir hareketliliğe sebebiyet veren adetlerden biridir. Buna göre her yılın son günlerinde İran’da çeşitli çarşılar ve pazarlar cıvıl cıvıl olur ve insanlar alış verişini zamanında tamamlamak için adeta sağa sola koşturarak alış verişini bitirmek ister. Bu süreçte en çok ebeveynlerin çocukları ile birlikte yeni yıla girerken yeni elbise almak üzere mağazalara akın etmeleri dikkat çeker. Zira herkes yeni yıla girerken yeni elbise giymek ve misafirlerini de en iyi yiyeceklerle ağırlamak ister.

İran halkı arasında yeni yıla girerken adet olan bir başka gelenek, eşe dosta ve yakın akrabalara bayram hediyesi satın almaktır. Bu yüzden İran’da esnafın yüzü özellikle yılın son günlerinde güler. Zira yıl sonu alış verişi birçok satıcının iyi satış yapmasına zemin oluşturur. Nitekim yıl sonuna yaklaştıkça çarşı pazar, mağazalar tıklım tıklım alış veriş yapma telaşında olan insanlarla dolup taşar. Çarşıda ne tarafa bakarsanız bakın, mutlaka alış veriş yapmakla olan yığınla insanı karşınızda bulursunuz.

Yıl sonu alış verişinde pastaneler bayram günü için sevdikleri tatlıları satın almak isteyen insanların akınına uğrar. Yine bu günlerde meyve satıcıları müşterilerin ilgisini çekmek için portakal, elma, mandalina, muz, salatalık ve benzeri ürünlerini tezgahlarında sergiler.

Yıl sonu alış verişinde İran halkı menekşe, lale, sümbül ve benzeri rengarenk çiçekleri almak için çiçekçilere akın eder. Bu arada bazı yerlerde işportacılar geçici olarak kurdukları pazarlarda ürünlerini satmaya çalışır, ki bu da yıl sonu alış verişine ayrı bir atmosfer oluşturur. Bu tezgahlarda yok yoktur, yani istediğiniz her şeyi, Heftsin sofrasına yerleştirilen şeylerden elbise ve beyaz eşyaya kadar her şeyi bulabilirsiniz. Bu tür pazarlar genellikle yılın son dakikalarına kadar açıktır ve yeni yıla girilir girilmez toplanır.

İran’da yılın son ayı olan Esfend ayına gelindiğinde genellikle ev hanımları evde küçük bir kapta buğday tanelerini yeşertir ve yılın sonuna gelindiğinde, İran kültüründe Semenu adı ile bilinen Uğut tatlısı yapar. Uğut tatlısını yapma merasimi yöreden yöreye değişir ve genellikle dini gelenek ve göreneklerle beraber olur.

Semenu veya Uğut yapmak için genellikle kadınlar bir araya gelerek birlikte hareket ederler. İranlı kadınlar işe başlarken dualar eşliğinde ve salevat getirerek Semenu ya da Türkçe adı ile Uğut kazanını hazırlar ve kazan ocağın üzerinde bulunduğu müddetçe özel küreklerle karıştırılır. Uğut yapma işi genellikle gece boyunca devam eder ve sabahleyin şafak söktüğünde sıcak Uğut hazırlanmış olur.

Eğer yapılan Uğut adak amaçlı ise sabahleyin hazırlandığı vakit küçük kaselere koyulur ve komşulara ve orada bulunanlara dağıtılır. Bazı aileler ise Uğut tatlısını satmak için yapar, böylece bu tatlıyı sevenler bir miktar satın alarak eve götürür. Bu arada bu tatlıdan küçük bir kase mutlaka Heftsin sofrasına yerleştirilir.

Günümüzde İran’da Uğut tatlısı çok faydalı olduğundan bu tatlıyı yapan fabrikalar açılmıştır. Böylece şimdi yılın her mevsiminde Uğut tatlısını marketlerden satın almak mümkün hale gelmiştir.

İran takviminin son ayı olan Esfend ayı, tarımda ekin zamanıdır. Buna göre Nevruz sebzesi adı verilen özel bir sebze İranlı ailelerin kurdukları Heftsin sofrasının olmazsa olmaz parçalarından biri olmuştur.

İranlı aileler genellikle Nevruz bayramına bir iki hafta kaldığı bir sırada bu sebzeyi yeşertme işine başlar.

Heftsin sofrasının yedi unsurundan biri olan bu sebze genellikle buğday, mercimek ve benzeri tohumları yeşerterek yapılır. Bunun için seçilen tohum ıslatılır ve yeşermeye başlayınca istenilen kaba aktarılır ve rutubeti ve sıcaklığı düzenlenerek güzelce yeşermesi ve Heftsin sofrası için hazır hale gelmesi sağlanır.

Bazı aileler ise birden daha fazla kapta sebze yeşertir ve eşe dosta hediye eder. Bu arada çiçek satan mağazalar da çeşitli boyutlarda sebze yeşerterek bu işi yapmaya fırsatı olmayan ailelere satar. İranlı aileler satın aldıkları Nevruz sebzesini Heftsin sofrasına yerleştirir.

Çeşitli tatlıları ve yiyecekleri tedarik görmek, İran’da birçok bölgede yaygın olan bir başka adettir. İran’ın bazı yörelerinde yine kadınlar bir araya gelerek birlikte yörelerine özel tatlıları yapar. İranlı kadınlar bu tür tatlıları yapmakta oldukça maharetli sayılır ve yaptıkları tatlıları özel bir zevkle süsleyerek misafirlerine ikram eder.

Öte yandan yılın son günlerine doğru İran’ın tüm yörelerinde o yöreye ve ilkbahar mevsimine uygun yiyecekler yapılır. Bu günlerde çeşitli ekmekler, helvalar, çorbalar,... İran’ın çeşitli yörelerine özel bitkiler ve malzemeler kullanılarak yapılır.

Yeni yıla girmeden önceki son gecenin de kendine has merasimleri vardır. İranlı aileler yöreye göre bu gece için özel yemekler yapar. Balıklı sebzeli pilav, şehriyeli pilav, türlü pilav çeşitleri,... bu gece için özel yapılan bazı yiyeceklerdir.

Yılın son ayı olan Esfend ayında son Salı gecesini Çarşamba gününe bağlayan gecede İran genelinde “Çarşambasuri” adı verilen özel bir etkinlik düzenlenir. Bu etkinliğin en belirgin adeti, ateş yakarak üzerinden atlamaktır. Çok eskilere dayanan bu şenlik aslında toplumda vahdet oluşturma ve çevreyi temizleme şenliğidir. Bu etkinlikle kurumuş dikenli otlar nefsin çirkinliklerini ve eski yılın kötülüklerini temsilen yakılır.

Çarşambasuri etkinliği eskiden çok güzel merasimlerle beraber düzenlenirdi, ama maalesef son yıllarda yakıcı ve patlayıcı madde kullanmak gibi bazı kötü ve yanlış uygulamalar bu güzel geleneği gölgelemeye başladı.

İran halkının Nevruz bayramından önce yerine getirdiği bir başka gelenek ise ölülerini yad etmektir. Bunun için İran halkı mezarlıkları ziyaret eder ve beraberinde götürdüğü yiyecekleri başkalarına dağıtır. İran halkı beraberinde götürdükleri ekmek, hurma ve helva gibi yiyecekleri yakınlarının mezarı başına bırakır ve yeni vefat edenlerin mezarı başında mum yakar. Yine bazı yörelerde bir yakınını kaybeden aileler başkalarına yiyecek veya helva dağıtır ve kaybettikleri yakınlarının mezarını ziyaret eder. Bu gelenek, İran halkı ölülerini unutmadıklarını gösterir.

İran halkı arasında yeni yıla girerken belki de en güzel adetlerden biri yoksullara ve muhtaç insanlara yardım etmektir.  Her sene yeni yıla yaklaşıldığı günlerde İran toplumunda yoksullara ve muhtaç insanlara yardım kampanyaları başlar. İran halkı başkalarına özellikle yılın son günlerine doğru yardımda bulunmak, Allah tarafından sevilen bir amel olduğuna ve her insan gücü yettiği kadar başkalarına yardım etmesi gerektiğine inanır.

Bu yüzden her yıl bazı kamu kurumları ve STK’ların düzenledikleri kampanyaların çerçevesinde yoksul insanlara dağıtmak üzere yardım ve bağışlar toplanır ve böylece onlar için de güzel bir bayram tedarik edilir.

Biz de hepinize sağlıklı, neşe ve saadet dolu bir yıl dileyerek ilkbaharı ve Nevruz bayramını karşılıyoruz.