Bu bölümde Azerilerin folkloru ve sözlü edebiyatını ele alıp antropolojik açıdan özelliklerini tanıtmak istiyoruz.

İran diyarı daima çeşitli kültürler ve kavimlerin yerleşim yeri olarak tanınmıştır. Bu kültürler ve kavimlerin her birisi başkalarını etkileyip ve bir taraftan da etkilenmiştir. Fars, Kürt, Lor, Arap, Türkmen, Beluç ve Azeri Türkleri vb. kavim ve etnik gruplardan oluşan İran'da her kavmin ve etnik grubun kendine has gelenek ve göreneklere sahip olmasının yanı sıra bu kavimler arasındaki İranlı olma hissi bu grupların birleşmesi ve ortak değerlere sahip olmalarına sebep olmuştur. Geçen bölümlerde de değindiğimiz gibi, İran'ın dağlık Kuzeybatı bölgesinin çoğunluğunu Azeriler oluşturmaktadır. Geçen bölümde bu bölgede yaşayan halkın musikisi ile tanıştık. Bugünkü programımızda ise Azerilerin sözlü edebiyatı ile tanışıp antropolojik özelliklerini ele almak istiyoruz.

Azeriler, asil, korkmaz, sorunlar karşısında dik duran ve arkadaşlıkta ve dostlukta güvenilir insanlardırlar. Azerilerin özelliklerinden biri de dini inançlara bağlılıkları, konuk sever olmaları, mert olmaları, özgür iradeli, sadık ve emanet sahibi olmalarıdır.

Azerbaycan halkının bugünkü dili Türk dilleri ailesinden sayılan Azeri veya Azerbaycan Türkçesidir. Bu bölgeye ilaveten Azerbaycan cumhuriyetinde de Azeri Türkçesi konuşulmaktadır. İran'ın diğer bölgelerinde de, sayısız göçlerden dolayı Azeri Türkçesi hala konuşulmaktadır.

Kimi araştırmacı ve dilbilimcilere göre Aerbaycan halkının bugünkü dili köken olarak Altay dili grubunun alt gruplarından olan Türk dilleri grubuna dayanmaktadır. Bu dil ailesi ilkin Orta Asya'da Yenisey bölgesinde konuşulan bir dil olarak daha sonraları Türk boylarının güçlenmesi ve başka yerlere hakimiyet kurmalarıyla yayılmaya başlamış ve göçler neticesinde bu bölgeler tamamen Türk dillerini benimsemişlerdir.

Azerbaycan bölgesinin Folkloru ve sözlü edebiyatı da onların dili ve tarihi kadar zengin bir geçmişe sahiptir.

Bu bölgenin sözlü edebiyatı, bu bölgedeki insanların kederleri, sevinçleri, arzuları, nefret ve sevgilerinin ürünü olarak farklı farklı sanatsal şekillere bürünmüştür.

Azerbaycan halkı İran ve Ortadoğu halkları arasında en zengin sözlü edebiyatlardan birisine imza atmışlar. Nitekim bu diyardan geçen her seyyah ve yolcu da bu diyarın şiirine ve sanatına hayran kalmıştır. Azerbaycan halkı şiirsel hisleri güçlü bir halktır. Bu halk, ne zaman bir doğa olayı, sosyal olay ve acı gelişmeyle karşı karşıya gelmişse, kendi hislerini ve duygularını şiire dökmüş ve her birisine uygun kalıplar hazırlamıştır. Azerbaycan sözlü edebiyatının en önemli ve en tanınmış şiir parçaları Bayatı olarak adlandırılır. Bu Bayatı'larda güncel konulardan ta en derin ve en karmaşık hislere kadar her şeye rastlamak mümkün.

Azeri bir anne büyüleyici ve rahatlayıcı ninnileriyle bebekleri ve çocuklarını uyutmakta ustadır. Düğünler bile şiirle başlayıp onla biter, Azeri halkı arasında. Matemlerde bile Ağıt adıyla bilinen şiir vesilesiyle tören başlanıp bitirilir bu köklü halk arasında.

Azeri çiftçisi ve tarımcısı, yağmuru ve güneşi bile şiir ile çağırır. Altın renkli tarlalarını, bereket getiren inek ve koyunlarını bu şiirlerle okşar. Nihayetinde de kendi arzularını, isteklerini, korkularını, ızdıraplarını ve geçmişini bu şiirler vesilesiyle ifade eder.

İşte bu yüzdendir ki Azerbaycan sözlü edebiyatında Bayatı adıyla tanınan şiirler, rengârenk içeriği ve yaygınlığıyla, öz anlatımı ve güzel kalıplarıyla ilk sırada yer almıştır. Bu şiir türü içerik ve anlam itibarıyla bir yandan insanların arzuları, ümitleri, çileleri ve sevinçlerini betimlemiş, bir taraftan da bu pak ve samimi Azeri insanların inançları, gelenek görenekleri, toplumsal huy ve ahlakının göstergesi haline gelmiştir.

Azerbaycan sözlü edebiyatının en eski örneklerinden biri de günlük hayatla ilgili olan ve çalışırken okunan marşlar ve şarkılardır. Bu marşlardan güdülen amaç çalışmaların dengelenmesidir. Bu tür şarkılarda, çalışma aletleri ve yapılan işle ilgili konulara yer verilmektedir. Bu şarkılar Azerbaycan halkı arasında Hava adıyla tanınır. Azerbaycan sözlü edebiyatının bir başka örneklerinden biri de günlük hayat ile ilgili söylenen şarkılar ve türkülerdir. Bu şarkılar ve türküler genellikle özel merasim ve törenlerde, toplu olarak söylenir.

Programın bu bölümünde Azerilerin misafirperverliklerine değinmek yerinde olacaktır. Çünkü misafirperverlik Azerbaycan halkının en bariz örneklerindendir. Ünlü seyyahlar bile yazdıkları seyahatnamelerde bu özelliği ayrıntılarıyla anlatmışlardır. Azerbaycan halkı arasında misafirperverlik özel bir yere sahiptir. Misafir hangi toplumsal kesimden olursa olsun, Azeri halkı arasında özel bir makama sahip olup evdeki herkes ve her şey misafiri ağırlamak için seferber edilir. Azeri insanı davetsiz misafiri bile ağırlamak için her zaman hazırlıklıdır. Misafirin eve gelmesiyle birlikte, küçüğünden büyüğüne, ailenin bütün fertleri misafiri en iyi şekilde ağırlamak için ellerinden geleni yaparlar. Genellikle ev sahibi, misafirle birlikte sofra başında oturduğunda, misafirin yanında oturup onu sofraya buyur edip misafiri yemek yemeye teşvik eder. Dinlenmek zamanında da misafir dinlenmek istediği zaman ailenin başka bireyleri de dinlenir.

Azerilerin ne kadar konuksever olduklarından laf açılmışken Azerilerin ve özellikle de Tebrizlilerin rengârenk sofralar hazırlamakta usta oldukları da göz ardı edilemez. İran'ın bu bölgesindeki doğadan esinlenen zengin Azeri mutfağı, özel ve özgün yemekleriyle turistik bir cazibe haline bile gelmiştir. Kebap çeşitleri, dolmalar, et suyu çorbası, çorba çeşitleri, yemek suyu çeşitleri, pilav ve mücver çeşitleri, Doğu Azerbaycan eyaletinin geniş yelpazeli Azerbaycan mutfağının sadece bir kısmını oluşturur. Hatta etten yapılan köfte yemeği, İran'ın genelinde Tebriz köftesi adıyla birlikte anılır.

Ana yemeklerinin yanı sıra, Osku, Hitab, Şirmal, Eheri, Kumac ekmekleri, zencefilli kurabiyeler ve pideler Doğu Azerbaycan eyaletinin farklı bölgelerinde yapılan tanınmış Azeri mutfağının ürünleridir. Bitkisel ve dağ bitkilerinin şerbeti, yöresel peynir ve ayran çeşitleri, bitkisel çaylar, turşu türleri, reçeller, yöresel helva türleri, Tebriz'in geleneksel tatlılarından sayılan ve unsuz olarak, badem, fıstık ve ceviz gibi kuru yemişlerin öğütülmüş çekirdeklerinin toz şeker ve yumurta akı ile birlikte kavurulmasıyla elde edilen Kurabiye gibi yurt dışına ihraç edilen yöresel tatlılar, Nuga,Ris veya Eris bu bölgenin mutfak zenginliğinin bir başka örnekleridir.

Tebriz bölgesi ve Doğu Azerbaycan eyaletinin diğer şehirlerinin en önemli ve en belirgin ürünlerinden, kuruyemiş ve çikolata türleridir. Tebriz kuruyemişleri dünyaca üne sahip olmakla beraber İran'ın da en önemli ürünlerinden sayılır. Fıstık, fındık, badem, ceviz, ay çekirdeği gibi yağlı çekirdekler ve kurutulmuş şeftali, kaysı ve erikler bu bölgeden ülke dışına ihraç edilmektedir.

Doğu Azerbaycan eyaletinde bulunan tanınmış ünlü çikolata fabrikaları bu eyaletin tatlı ürünlerinin üretim merkezi haline gelmesine sebep olmuştur. Bu fabrikaların ülke dışına ihraç ettiği ürünler de önemli miktardadır. Bunlara ilaveten Tebriz ve Azerbaycan bölgesinin diğer şehirleri, el sanatları alanında da bir merkez haline gelmiştir. Bu konuyla ilgili bir sonraki bölümümüzde ayrıntılarla karşınızda olacağız.