Bu bölümde Tebriz’deki el sanatları ile ilgili bir program hazırladık sizler için.

İran sanatının mazharlarından biri de bu diyarın el sanatlarıdır. Bu el sanatları İran'ın her bölgesinde farklı farklı şekillerde kendini göstermiştir. İran'ın her tarafında birçok sanatçı bütün var güçleri ile ve sevgilerini parmaklarına aktararak görmeye değer eserler yaratmaktadırlar. İşte biz de buradan yola çıkarak Tebriz'in rengarenk ve çeşitli el sanatı dünyası ile ilgili sizlere bilgi aktarmak istiyoruz.

İranlıların görüntülerle ortaya koyduğu bir sanat olan minyatür sanatı İran kültürünü başka kültürlerden ayırt eden bir özelliktir. Bu arada Tebriz minyatürü ise özel bir konuma sahip olduğunun yanı sıra İslam Aleminin minyatür başkenti olarak da tanınmaktadır.

Minyatür sanatı Tebriz'de İlhanlılar döneminden itibaren başlamış bulunuyor. Bu dönemdeki minyatür sanatı, ilk Tebriz minyatür akımı olarak tanınır. Bu dönemden geriye kalan en belirgin ve önemli eser ise Hicri Kameri 10'uncu yüzyıla ait Safeviler döneminde yazılan Şah Tahmasp Şehnamesi'dir.

Tezhip, çiçek ve tavuk ayrıca doğa resimleri Tebriz minyatür akımının en belirgin özelliklerindendir.  Doğa öğelerinin canlılığı ve rengarenk olması, kişilerin ve bütün doğanın giyimi, kuşamı ve örtüsü Tebriz minyatür sanatının başka özelliklerinden sayılır. Ayrıca doğanın gösterilmesi şekli, ağaçların kıvrımlı gövdeleri, ucu keskin ve dik kayalar, kesik kesik ovalar, dalgalı bulutlar, oranların korunmasına gösterilen ilgi, bitkiler ve hayvanların çizilmesindeki titizlik ve İran'ın geleneksel minyatür sanatındaki sükun ve huzurun tam tersi olarak hareketlilik ve devingenliğin gösterilmeye çalışılması da Tebriz minyatür sanatının başka özelliklerinden sayılır.

İlhanlılar dönemindeki Tebriz minyatür akımı daha çok Moğol minyatür tarzı veya kimi zamanlar da Reşidiye minyatür tarzı olarak tanıtılmaktadır. Ancak daha sonraki dönemlerde bu tarz minyatür sanatı Kemaleddin Behzad, çağdaş minyatür ustaları Ferşçiyan ve Agamiri gibi büyük sanatkarlar tarafından devam ettirildi.

Geçmişten beri taş oyma sanatı da İran'da özel bir konuma sahip olup bir çok sanatçıyı kendine çekmiştir. Günümüzde bu sanat önceleri gibi reveçta olmamasına rağmen hala Tebrizli sanatkarlar bu alandaki faaliyetlerini sürdürerek çok değerli sanat eserleri ortaya çıkarmayı başarmışlardır. Taş oyma sanatında taşın kesilmesinden ve desenlerin üzerinde çizilmesinden sonra kalem veya iğne ile çizilen desenler yardımıyla oyma işlemi yapılıp sanat eseri ortaya çıkarılmaktadır.

Bu sanatların yanı sıra Tebriz'de birkaç yıldır revaçta olan el sanatlarından biri de taş kaplama sanatıdır. Tebriz'in her köşesinde taş kaplama sanatının eserleri ile karşılaşmak mümkündür. Tebrizli sanatkarların dikkatli ve titiz çalışmaları ile doğal çakıl taşları ile yapılan tabelalar güzelliği ve zarifliğinin yanı sıra dayanıklılık ve kalıcılık bakımından da ilgi çekici eserler olmuştur. Hatta yolcular ve turistlerin ilgi odağı haline gelmeyi de başarmıştır.

Tarihi kaynaklara göre gümüş kakma sanatı da uzun devirlerden beri Tebriz'de görülen bir sanatmış. Ancak Selçuklular ve Moğollar döneminde bu sanat Tebriz'de zirveye ulaşmıştır. Tebrizli sanatkarlar bu sanatı kapların murassa sanatı ve süslemesi ile sentezleyerek göz alıcı eserler ortaya çıkarmayı başardılar.

Bu sanat Safevilerin hüküm sürdüğü dönemlerde de gelişimini sürdürerek Kaçar saltanatı döneminin sonlarına kadar da revaçta kalmayı başardı. Günümüze kadar bu sanatın eserleri çok pahalı olurdu ancak son dönemlerde alaşımların üretilmesi ile sıradan insanların da bu sanat eserlerine erişimi kolaylaştırılmıştır.

Tebriz'deki gümüş kakma sanatı daha çok avokado, abanoz ve hünnap meyvelerinin çekirdeklerinden yapılan tespihlerin üzerinde işlenmektedir. Sanatkarlar ise gümüşleri çeşitli desenlerle tespihler üzerine işleyerek ilgi çekici eserler ortaya çıkarıyorlar. Buna ilaveten gümüş kakma sanatı süsleme tabelaları, çakmak, pipo, küllük, fincan, baston, sigara ağızlığı vb… malzemelerin süslemesinde de kullanılmaktadır.

Tebriz kapalı çarşısını dolaşırken muhakkak gözünüze çarpan ve sizi etkileyen eşyalardan biri de geleneksel mücevherler olacaktır. Bu mücevherler halk arasında özel bir yere sahip olup güzelliği ve zarafeti ile insanları hayran bırakmaktadır. Doğu Azerbaycan eyaletindeki birçok geleneksel çarşının bulunmasından dolayı ve mücevherat alım satımındaki revaçtan ötürü kuyumculuk ve mücevherat üretimi eyaletin dört bir yanında yapılmaktadır. Farklı kesimlerin cebine uygun mücevherat üretilmesi için altının yanı sıra, gümüş ve düşük ayarlı altınlarla da üretim yapılmakta ve daha ucuz fiyatlarla satılmaktadır.

İran'da var olan bir başka el sanatı da muarrak sanatıdır. Bu sanatın geçmişi Selçuklular dönemine kadar uzanmaktadır. Tebriz şehrinde usta sanatkarlar titiz ve zarafetli bir şekilde ahşap parçalar veya başka düzeyler üstünde rölyefler meydana getirerek görmeye değer eserler ortaya çıkarıyorlar.

Turistler ve yolcular ise bu sanat eserlerini görünce kendilerini tutamayıp muhakkak bu eserlerin arasından birini seçip hatıralık olarak yanlarına alırlar. Bu sanat Herat, Yezd, Aran ve Bidgol, Semerkant ve Kaşan gibi İran, Afganistan ve Özbekistan şehirlerinde de hayatını sürdürmektedir. Ancak Tebriz'deki muarrak sanatı farklı desenlerden yararlandığı için çok değişik sayılır. Nitekim dünyanın firuze muarrak sanatı ile yapılmış camii de bu şehirde yer almaktadır. Bu cami gök mescit adı ile de tanınmaktadır.

Tebriz derisi de deri sanatının en tanınmış markalarından biri sayılır. Geçmişten beri Tebriz derisine karşı büyük ilgi duyulmuştur. İran'da Tebriz, İsfahan, Meşhed ve Tahran ayakkabı üretiminde öncü şehirler olarak sayılırlar. Ancak bunlar arasında Tebriz şehri deri ayakkabı üretimi alanında dünyaca ünlü bir şehirdir.

Tebriz şehri Kaçar hanedanının sonlanması ile deri sanatında ciddi bir gelişim kaydetmiştir. Tebriz'deki ilk deri fabrikaları olan İran Dericilik, Omid ve Hüsrevi Dericilik fabrikalarının ömrü ise 90 yılı aşmaktadır. Hüsrevi Dericilik adı ile tanınan İran'daki ilk dericilik fabrikası da merhum Sıdkıyani tarafından Tebriz'de kuruldu ve daha sonra bu sanatın Tebriz'de yayılmasına yol açtı.

Yaklaşık 30 yıl önce Tebriz'in genişlemesi ve hava kirliliğinin artması ile şehrin deri fabrikaları şehrin Batısının 25 kilometrelik mesafesinde bulunan 200 hektarlık bir alana taşındı. Hükümet kabinesinin kararı ile özel sanayi bölgelerinin oluşturulması doğrultusunda İran'da ilke özel sanayi bölgesi de işte Tebriz'de Dericiler Özel Sanayi Bölgesi olarak meydana getirildi.

İstatistiklere göre hali hazırda Tebriz'deki Çermşehr özel sanayi bölgesi İran'ın deri üretiminin kutuplarından sayılıp yıllık üretim kapasitesi 50 milyon kare futa kadar ulaşmaktadır. İran'ın dericilik sanayiinde aktif olarak faaliyet gösteren yüzde 46'lık bir işletmeci oranı bu özel sanayi bölgesinde faaliyetlerini devam ettirmektedir. Bu özel sanayi bölgede üretilen derinin kalitesi ve fiyatından dolayı ülkenin en önemli deri merkezi haline gelmiştir.

Hali hazırda Tebriz'deki Dericiler Özel Sanayi Bölgesi'nde faaliyet gösteren işletmecilerin yüzde 95'i ağır deri alanında ve gerisi de hafif deri alanında faaliyet gösterirler. Bu bölge yurt içi ihtiyaçlarını karşılamasının yanı sıra Çin, Türkiye, Hong Kong, İtalya, İspanya, Hindistan, Pakistan, Azerbaycan ve Ermenistan'a da ihracat yapmaktadır.

Dericilik endüstrisinde inek, manda, sığır, dana, deve vb… hayvanların derisinden elde edilen derilere ağır deri denir. Bu deri türü sıradan kullanımlar için en iyi seçenek olup en dayanıklı türdür. Bu tür deri yüksek dayanım ve dayanıklılığı yüzünden ayakkabı tabanı ve sayası, el çantaları, cüzdan, endüstriyel makinelerin kayışları gibi eşyaların yapımında da bu deri türünden yararlanılır.

Hafif deri ise koyun, keçi, kuzu ve koç derisinden elde edilen derilere denir. Bu deri türü ise daha çok elbise, kaban ve eldiven üretiminde kullanılır.  Bu deri türünün daha düşük kaliteli türleri ise ayakkabı ve elbise astarı olarak kullanılabiliyor.

Tebriz şehrindeki ayakkabı endüstrisi istihdam yaratan ve yabancı para birimlerini İran'a getiren bir endüstri olarak Doğu Azerbaycan eyaletinin de ekonomi ve ticaret alanındaki en etkili endüstrilerindendir. Hali hazırda 50 büyük boy işletme, 2000 küçük ve orta boy işletme Tebriz deri ve ayakkabı endüstrisinde faaliyet göstermektedir. 40 bin kişi ise doğrudan Tebriz'deki bu endüstride çalışmaktadırlar. Buna ilaveten Tebriz ayakkabı ve çanta endüstrisinde 110 bin kişi de dolaysız bir şekilde kesim evlerinde ve alt bölüm sanayilerinde para kazanmaktadırlar.

Tebriz'de yıllık olarak 70 ila 90 milyon çift ayakkabı üretilmektedir. Bu şehirde üretilen deri hacmi ise ülkedeki üretimin yüzde 45 ila 60'ını ve ülke endüstrisinin de yüzde 15'ini teşkil etmektedir. İran'da üretilen el ürünü ayakkabıların yaklaşık yüzde 90'ı ise Tebriz'de üretilmektedir.

Tebriz'de 5 bini aşkın çanta, ayakkabı ve deri ürünleri satan mağaza ve dükkan faaliyet göstermektedir. Bu mekanlarda tıpkı eski kalitenin korunduğu ve yeni yöntemler ve teknolojilerle üretilen deri ürünleri satılmaya çalışılmaktadır.

Bu doğrultuda 2016 yılında Tebriz Dericiler Esnafı Birliği İran üretimi ürünlerini alma kampanyasını başlattı. Bu kampanyanın başlatılması ile birlikte Tebriz'e ithal edilen yabancı ayakkabıların oranında yüzde 30'luk bir düşüş yaşandı. Bu kampanyanın ardından Tebriz şehrinde bulunan ayakkabı mağazalarının yüzde 80'i sadece İran üretimi mallar satmaya başladı.

Tebriz'in el ürünü deri ayakkabıları geçen yıl Somut Olmayan Milli Kültürel Miras Listesine alındı. Tebriz şehri tamamen deriden olan el üretimi ayakkabı alanında dünyada ilk şehir olarak dünya listelerine girmek istiyor.