Bugünkü sohbetimizi İran’ın Erdekan kentinde sarı pastanın nasıl üretildiğine ayırdık.

 Hatırlanacağı üzere geçen iki bölümde Sagend madeni Erdekan ilçesinin Sagend köyünde yer aldığını anlattık. Erdekan İran’ın Yezd eyaletinin bir ilçesidir. Sagend madeninde uranyum hem yerin 340 metre derinliğinden ve hem yüzeyden çıkarılıyor. Bu uranyum koyulaştırılmak üzere Erdekan kentinde yer alan sarı pasta üretim fabrikasına gönderiliyor.

Geçen hafta Sagend madeninde yerin 340 metre derinliğine yaptığımız yolculuğun ardından şimdi Erdekan kentine uzanıyor ve burada sarı pastanın nasıl üretildiği ile tanışıyoruz. Erdekan kenti çölün kenarında yer aldığı için soğuk geceleri ile bilinir.

Erdekan’ın şehit Rızainejad fabrikasına doğru giderken içinden geçtiğimiz çölü izlemek her seyircide yakıcı sıcağı hatırlatır ki bu sıcaklık çöllere özgü bir sıcaklık sayılır. Nitekim çölün üzerinde uzanan dağlar da kendi hikayelerini anlatıyor gibidir.

Erdekan ilçesi kendine has ve özel güzellikleri vardır. Geleneksel bahçeli evler ve evlerin alçaklığı Erdekan yöresi mimarinin belli başlı özellikleridir.

Bugünkü programımızda sizlere nükleer yakıt sirkülasyonunun ikinci aşaması olan sarı pasta yapımını aktarmak istiyoruz.

Erdekan kenti İran’ın merkezi çölünün ortasında yer alıyor. Bu kentte evler, çamurdan yapılan duvarlar, havalandırma sistemleri ve evlerin çatılarının uyumu ayrı bir özelliktir ve havalandırma sistemleri de bu yöreye özel bir sistem sayılır.

Erdekan kentinde şehit Rızainejad sarı pasta fabrikasına gitmeden önce kentin bazı özellikleri ile tanışalım.

Erdekan kentinde, Lübnan, Ermenistan, Yunanistan, İran, Türkiye, Irak, Fas ve Bulgaristan mutfaklarında bol bol tüketilen bir ürünün üretiliyor. Evet, susam ezmesinden söz ediyoruz. Susam ezmesi tek başına özellikle kahvaltıda mükemmel bir besin maddesidir. Susam ezmesini çeşitli şekillerde tüketebiliriz.  Susam ezmesini hiç bir katkı maddesi eklemeden ekmeğe sürerek tüketebildiğimiz gibi bal, şıra, hurma, üzüm şıraları ve reçele ekleyerek de tüketebiliriz. Erdekan kenti susam ezmesi ile ünlüdür, nitekim yörenin ayrıca susam yağı da çok ünlü sayılır.

Erdekan kentine uğradığımızda bu alanda faaliyet yürüten fabrikalardan birine uğramaya karar verdik.

Fabrikada uzman mühendislerden birine "Acaba Erdekan adı, Farsçada Erde adı verilen susam ezmesinden mi gelir, yoksa başka bir anlamı mı var?" diye soruyoruz. Uzmanımız şöyle anlatıyor:

Aslında kesin olarak bilinmiyor, ama anlatılanlara göre Erdekan kenti İpekyolu üzerinde yer alıyormuş ve burada ürünlerin alış verişi gerçekleşiyormuş. Örneğin yükü ipek olan kervanlar yükünün bir bölümünü burada pazarlıyormuş. Yine buraya getirilen susam da susam ezmesi haline getiriliyormuş, eskiden bu işi el değirmenleri veya su değirmenleri ile yaparlardı ve susam ezmesi yeniden bir ürün olarak yine aynı kervanlara sunulurdu. İşte böylece buralarının adı da Erdekan olmuş, yani Erde’nin bulunduğu yer.

Erdekan kenti, susam ezmesi ile tanınıyor. Bu yüzden bu kente gelmişken susam ezmesi bir fabrikada incelemelerde bulunmak istiyoruz. Bu fabrikada bir çok işçi çalışıyor. İnsan yakından susam ezmesi ve susam yağı nasıl elde edildiğini görünce çok heyecanlanıyor, üstelik bu besleyici maddenin sağlığından da emin oluyor. Biz de size İran’a geldiğiniz takdirde mutlaka Erdekan kentine uğramanızı ve bu ürünlerden faydalanmanızı tavsiye ediyoruz.

/Susam ezmesi üreten fabrikadan sonra şimdi Erdekan kentinden 40 km uzaklıkta olan sarı pasta fabrikasına geçiyoruz.

Nükleer yakıt sirkülasyonda en ünlü orta ürünlerden birinin adı sarı pastadır. Gerçi sarı pastanın rengi karaya kaçar, ama dünyada bu adla bilinir. Bu maddeyi üretme felsefesi ise uranyum madeninde uranyum ayarının düşük olmasıdır ki bu yüzden bu maden İsfahan’ın UCF uranyum fabrikasının ham maddesi olarak ilkin şehit Rızainejad fabrikasında sarı pastaya dönüştürülür.

Hş. 1394 yılından önce sarı pasta fabrikası İran’ın Benderabbas liman kentindeydi, fakat daha sonra Erdekan kentinde muazzam bir fabrika inşa edilince, Sagend madeninden çıkarılan uranyum madeni, buraya çok yakın olan şehit Rızainejad fabrikasında işlenmeye ve İsfahan’ın UCF fabrikasının ihtiyacı olan sarı pastayı üretmeye başlandı.

Nükleer yakıt sirkülasyonunun ilk halkası sarı pasta üretimidir ki bu halka başlı başına üç alt halkadan oluşuyor; maden arama, maden yani madeni çıkarma ve sarı pasta üreten fabrikalardır.

Uranyum madeni bulunduktan ve yeteri kadar uranyum içerdiği tespit edildikten sonra, yani çıkarmaya değer olduğu anlaşılınca çıkarma işlemine başlanır. Uranyum madeni çıkarıldıktan sonra işlemek için fabrikaya getirilir. Her fabrikada, ister demir, ister başka maden olsun, ilk merhale ilgili metali madenin içinden serbest bırakmaktır bu da madenin parçalanması ile başlar. Uranyum madeni parçalama işlemi ise Sagend madeninde gerçekleşir; oradaki madenler, taşkıran makinelerce 30 santimetreden 7.5 santimetreye kadar olan boyutlara kırılır. Kırılan madenler daha sonra Sagend’de büyük depolarda karıştırılır.

Bu işlem sonucu elde edilen homojen örnek fabrikaya taşıma sürecinde homojenliğini kaybetmemeli aksi takdirde fabrikada sorun yaratabilir. Maden kırıldıktan sonra kamyonlarla fabrikaya götürülür, ve fabrikada mevcut olan depolara boşaltılır ve oradan da 20 – 20 olarak bilinen üstü kapalı başka bir birime taşınır.

Buradan kırıntılar bir şerit üzerinden ikinci taşkıran makineye taşınır. Bu makine koni şeklindedir. Burada kırıntılar 7.5 santimetre ebadından 12 milimetre ebadına kadar ufaltılır.

Sarı pasta üretim sürecinde uranyum içeren kumlar su ile birlikte bir makineye aktarılır ve iyice kırıldıktan sonra sudan arındırmak ve koyulaştırmak üzere harç gibi olan bu akışkan, “tikner-tickner” adı verilen birinci havuza aktarılır. Tickner, tabanı ortasına doğru eğimli olan metalden bir havuzdur. Bu havuz dört metre derinliğindedir ve tabanına yerleştirilen bir kürek her beş dakikada bir çevrilip tabanda biriken çökeltiyi tickner’in tabanında bulunan bir kapağa doğru yönlendirir. Tickner’de sıvılaştırılan kırıntılar çökmeye başlar ve ardından tabandaki kapaktan çamur halinde dışarı çıkarılır ve “çözeltme-liching” reaktörüne aktarılır.

Tickner havuzu 18 metre çapındadır ve 750 metreküp kumu tabanda çöken çökeltiler şeklinde liching merhalesine pompaj eder. Buradaki su da tickner havuzundan taşırarak yeniden bir tankere aktarılır ve yeniden kullanılır.

Fabrikada çalışan uzman mühendislerden biri, sürecin devamını şöyle anlatıyor:

Liching kimyasal sürecinde kumdaki mevcut uranyum sülfürik asit ve nitrik asit yardımı ile sıvılaştırılır. Burada artık uranyumun katı bazı tamamen sona erer ve uranyum sıvı bazı ikinci tickner havuzuna aktarılır. 2.Tickner havuzun görevi ise uranyum içeren asit mahlulünü, uranyumdan arınmış kumdan ayırmaktır. Bu işlemde kum belli bir katılık oranı ile ticknerden çıkarılır. Burada uranyumun heba olmasını önlemek için çıkarılan kum pres filtresine aktarılır ve 8 ila 9 Bar basınçla kurutulur ve nemi mümkün mertebe düşürülür. Bu kum, atık olarak özel borularla fabrikanın dışında atık bölümüne aktarılır.