Bugünkü sohbetimizde geçen bölümde Yezd yöresinin Erdekan kentinde sarı pasta fabrikasını ve bu pastanın nasıl yapıldığını anlatmaya devam etmek istiyoruz.

Hatırlanacağı üzere geçen bölümlerde Erdekan ilçesinin Sagend madeninde uranyum madeni çıkarıldığını ve oradan Erdekan kentinde şehit Rızainejad fabrikasına uranyumu koyulaştırma işlemi ya da sarı pastanın üretilmesi için gönderildiğini belirtti.

Sarı pasta üretiminde uranyum tozu su ile birlikte Balmail makinesine giriyor ve iyice kırıldıktan sonra sudan arıtılması ve karışımın koyulaştırılması için birinci tickner havuzuna gönderiliyor. Tickner havuzunda mahlûlün kumu, çamur şeklinde çökelti haline gelerek litching reaktörüne giriyor. Litching kimyasal sürecinde topraktaki mevcut uranyum sülfürik asit ve nitrik asit yardımı ile sıvılaştırılıyor.

Bu arada uranyumdan arındırılmış katı çökelti uranyum içeren sıvı ile birlikte ikinci tickner havuzuna aktarılıyor. İkinci tickner havuzunun görevi ise uranyum içeren asit mahlulünü uranyum içermeyen topraktan ayırmaktır.

Bu süreç, uranyum içeren toprağı uranyum içermeyen topraktan ayırma işlemidir.

Şimdi sohbetimizin devamında sarı pastanın nasıl üretildiğini anlatmak istiyoruz.

Nükleer sanayide diğer sanayilere nazaran daha fazla gözetilen konulardan biri, çevre meseleleri ve nükleer sanayinin çevre üzerindeki etkileridir. Bu yüzden Erdekan sarı pasta fabrikasının atıkları bin yıllık ömürleri olduğu için atıklar için hazırlanan havuza yöneltiliyor ve böylece özelliklerini kaybetmeleri sağlanıyor.

Bu konuda Erdekan’da şehit Rızainejad fabrikasının uzmanlarından biri, söz konusu süreci şöyle anlatıyor:

Atıklar için hazırlanan barajın göleti, fabrika çalıştığı sürece tüm atıkların burada birikmesi sağlanacak şekilde tasarlanmıştır.

Aslında çevreye en az sızma olması için atıkların biriktiği barajın yeri, yeraltı su kaynaklarının en düşük düzeyde olduğu yerlerde seçiliyor. Aslında burada bizim hiç bir yeraltı su kaynağımız yoktur. Barajın ardındaki göletin duvarı sıkıştırılmış kil veya kızıl toprakla kaplanır ve ardından üzeri de yine kilden bir kat yer almıştır ve birbiri üzerinde dengesiz bir şekilde duran bu iki katmanın üzerinde de bir başka katman vardır ki geçirgenliği çok düşüktür ve pratikte altlarda yer alan toprağa hiç bir sızma olmuyor.

Uzmanımız şöyle devam ediyor:

Fabrikanın atıkları bazı borularla yönlendirilir ve bu borular fabrikanın ve atıkların biriktiği barajın çevresini dolaşarak gölete uzanır. Atıkların içinde Radon gazı bulunduğundan, Radon gazı ve yine atıkların biriktiği göletin ömrü boyunca üzerindeki tozun sızmasını önlemek için göletin üzeri su ile kaplanır.

Öte yandan çevre üzerindeki etkilerin araştırılması için atıkların biriktiği göletin etrafında gözlem kuyularımız vardır, ki bu gözlem kuyularının içine bazı sensörler yerleştirilir ve dönemsel olarak radyoaktif maddelerin toprağa muhtemel sızması araştırılır.

Şehit Rızainejad fabrikasının bir başka bölümünde uranyum içeren sıvı 11 sütundan oluşan cezbetme bölümüne aktarılıyor. Bu sütunlarda uranyum içeren sıvı bir yandan ve rezin maddesi sıkıştırılmış havanın yardımıyla öbür yandan giriyor ve uranyum içeren sıvı ile rezinin bu sütunlarda çarpışması sonucu uranyum rezin tarafından cezp oluyor ve ardından ayrışma sütunlarına doğru yönlendiriliyor ve sonuçta sudan arındırılıyor ve uranyum içeren katı rezin geride kalıyor. Tickner havuzundaki asit mahlulü, uranyuma ilaveten vanadyum, demir, manganez, sodyum ve silis gibi unsurları içeriyor. Bu fuzuli maddeleri ayırmak, cezbetme ve ayrıştırma sütunlarından elde edilen uranyum ayarını artırmak içindir. Bu süreçte ilkin uranyum içeren asit mahlulü 11 adet olan cezbetme sütunlarına yönlendiriliyor. Burada biraz önce de belirtildiği üzere asit mahlulü ve rezinin zıt yönlerde hareket ederek karşılaşması, uranyumun rezin tarafından cezbedilmesine yol açıyor. Uranyuma doyan rezinler belli bir ayar seviyesine geldikten sonra sayıları 8 olan ayrışma sütunlarına aktarılıyor ve uranyum önceki merhaleye benzer bir modelle koyu asit mahlulü ile yıkanıyor ve uranyum yeniden asit mahlulüne katılıyor. Uranyumdan ayrılan rezin ise yeniden cezbetme sütunlarına yönlendiriliyor. Öte yandan uranyum içeren asit mahlulü daha fazla arındırılmak üzere bazı boruların yardımı ile setler mikserlerine yönlendiriliyor.

Elot ya da bilinen nitrik asit ve sülfürik asit mahlulü, henüz biraz saf olmayan uranyum içerdiği için bu aşamada setler mikserine giriyor. Bu mikser karıştırıcı ve ayrıştırıcı işlemleri gören bir makinedir.

Sohbetimizin devamında şehit Rızainejad fabrikasının mühendis uzmanlarından uranyumun saf hale getirilmesi için izlenen süreci anlatmasını dinliyoruz. Uzmanımız şöyle anlatıyor:

Bu binada saf ve katıksız uranyum elde etmenin son merhalesi, yani striping merhalesi gerçekleşiyor. Striping sürecinde bir önceki aşamada elde edilen uranyum içerikli asit mahlulü, bazı çözücülerin yardımı ile saf ve katıksız uranyum elde edilmesini sağlar ve gerçekte bir nevi arıtma işlemi yapılır. Bu işlem setler mikseri adlı büyük bir makinede gerçekleşir. Burada uranyum maddesi amonyum di karbonat mahlulü ile striping sürecinde çözücüden ayrılır ve çökelti haline gelmeden önceki nihai aşamaya gelir. Bu yeni aşamada uranyum ayarının yükselmesi ve belirlenen seviyeye gelmesi ile birlikte uranyum maddesi AUC pudrası şeklinde rüsup eder. Rüsup eden AUC pudrası dram filtreleri ile kurutulur ve en son bir sonraki salona yani klesinasyon ocağına aktarılır.

Bu sürecin devamında AUC ya da sarı renkte olan “Amonyum Uranil tri Karbonat” ilkin dört katlı kurutucu sisteme aktarılır. Bu sarı renkteki madde büyük tepsilerde kurutucunun katlarına yerleştirilir ve bu dört katta 200 derece sıcaklığa kadar ısıtılarak tamamen kurutulur. Ardından kurutulan bu madde sarı pasta haline getirilmek üzere klisine ocağına yönlendirilir.

Bu ocağın tüm katlarında meşaleler yerleştirilmiştir ve tüm katların sıcaklığı kontrol odasından düzenlenir. AUC pudrası bu katların tümünden geçtikten sonra en alt kattan bir takım fıçılara yönlendirilir.

AUC fıçılara yüklenir ve her fıçı belli bir ağırlığa ulaştıktan sonra sistemin alarm vermesi ile fıçıya yükleme işi kesilir ve fıçı operatör tarafından fıçıların depolandığı yere gönderilir.

Erdekan sarı pasta fabrikasında kalite kontrol ve araştırma geliştirme laboratuvarlarının nasıl çalıştığı ile tanışmak istiyoruz. Yine buradaki işlemlerle ilgili çalışan uzmanların açıklamalarını alıyoruz. Uzmanımız şöyle anlatıyor:

Burada gördüğünüz örnekler topraktaki unsurların ayarını belirlemek için buradaki bazı makinelerde kullanılarak analiz ediliyor. Ancak analiz için gelen örnekler iri sayılır ve bazıları taştır. Bunları analiz etmek için pudra haline getirmek ve mikron ölçeğinde ufaltmak gerekir. bunun için bu taşkıran makinelerini kullanıyoruz. Bu makineler getirilen örnekleri santimetre ölçeğinde ufaltıyor ve bu iki makine de pudra haline ve mikron düzeyine getiriyor. Yani kuru örnekler bu şekilde pudra haline getiriliyor. Sıvı örnekler de şu küçük balmail makine ile aynı işleme tabi tutuluyor.

uzman mühendisimize teşekkür ederek taşkıran makinelerle ufaltılan örneklerin götürüldüğü laboratuvara gidiyoruz.

Buradaki örnekler pudra haline getirilerek mikron ölçeğinde ufaltıldığı zaman bu laboratuvara getirilir. Bu bölüm, ıslak kimya laboratuvarı adı verilen bölümdür. Zira pudra haline getirilen örnekler, dört asitle çözdürülüyor ve mikrodalga makinesine sürülüyor. Mikrodalga içine konan örneğin sıcaklığı ve iç basıncı yükseltiliyor ve böylece örnekler oradaki asitlerin yardımı ile sıvılaşıyor. Sıvı hale gelen örnekler ICP adı verilen bir sonraki bölüme gönderiliyor.

Yine fabrika uzman mühendisi bu bölüm ile ilgili açıklama yaparak şöyle anlatıyor:

Burası makine ile analiz bölümüdür. Önceki merhalede sıvı hale getirilen örnekler buraya getiriliyor ve ICP makinesi ile analiz edilerek örneklerde katık miktarı PPN şeklinde belirleniyor. Bir sonraki bölüm kurutma bölümüdür ki oraya götürülen pudralardan XRF adı verilen makine için plaketler hazırlanıyor.

Sagend madeninden ve diğer madenlerden çıkarılan örnekler Erdekan’ın şehit Rızainejad sarı pasta fabrikasının laboratuvarlarında çeşitli aşamalarda analiz ediliyor ve sonuçları ise, örnekleri gönderen birimlere gönderiliyor.

Bu arada Erdekan fabrikasında üretilen sarı pastanın uluslararası standartlara ve UAEK standartlarına tamamen uygun olduğu belirtilmelidir. Buna göre üretilen sarı pastanın %65 kadar uranyum içermesi gerekir, ancak bu fabrikada üretilen sarı pastada uranyum oranı %75 kadardır ki bu da nihai ürünün yüksek kalitesini yansıtır.

Bu ürün daha sonra İsfahan UCF fabrikasına gönderilir.