Pars Today

Hatırlanacağı üzere geçen sohbetimizde İran'da antik çağlardan itibaren Kanat olarak bilinen yer altı su sisteminin ilk kez kullanıldığını belirttik. Ayrıca Kanatların nasıl kazıldığı ve sistemine işaret ettik.

Eski çağlarda kanatlar su temininin ana kaynaklarından biriydi ve karizler de İran’ın en az 60 bin köyünün tarlalarını sulayacak kapasiteye sahipti. Yeni teknolojinin kullanılması ile birlikte derin su kuyuları, kanatın yerine geçerek motorlu pompalar da kullanılmaya başlandı ve giderek İran’ın tümünü kapsadı. Plansız bir şekilde kazılan derin su kuyuları kanatların yüzde 90’ının kurumasına sebep oldu, öyle ki bir çoklarının tekrar ihya edilmesi imkansızlaştı. Fakat kanatların bazıları sahip oldukları değerli özelliklerinden dolayı dünya miras listesinde yer aldı. bu sohbetimizde bu konuya değineceğiz

İran’daki kanatların çoğu, Rezevi Horasan, Güney Horasan, Yezd, Kerman, İsfahan, Doğu Azerbaycan ve Semnan illerinde bulunuyor ve hatta Gilan gibi bol yağmurlu eyalette bile kanat mevcuttur.

Geçen sohbetimizde Kasaba kanatı veya diğer adı ile Gonabad Karizinin dünyanın en eski kanatı olarak yapımı 2500 yıl önce önceye ve Ahamenişler dönemine dayandığını belirttik. Yerin derinliklerinde zaman tüneli gibi sırlarla dolu binlerce koridorun iç içe geçtiği bu kanat, insanı tarihin derinliklerine götürüyor. Sizi İran’ın diğer tarihi kanatları ile tanıştırmaya karar verdik

2016 yılında UNESCO tarafından dünya miras listesine alınan, Güney Horasan eyaletinde ve Sasaniler döneminden kalan Balade Firdevs kanatı (Qanats of Baladeh Ferdows) çölün ortasında farklı ve şaşırtıcı bir yapıdır. Suyun iskanın tek kaynağı olduğu Firdevs gibi yarı kurak bir bölgede, Firdevs kentinin şekillenmesi, gelişmesi ve kalıcılaşması, tarihi köylerin inşaatı, bu kanata bağlıdır; 15 kanat dalından oluşan ve 4 coşan nehirle yüzeysel suları derelerden toplayarak karmaşık bir ağda birleştiren bir Kariz.

Balade kanatı Firdevs kentine yakın tarım arazilerinin büyük bir bölümünü sulamaya ilaveten 35 km’ik bir mesafenin ardından 2382 hektardan fazla tarım arazilerini ve 1800 bağ ve bostanı suluyor. Tarihi belgeler Balade kanatı inşaatının İslam’dan önce ve Sasaniler dönemine ait olduğunu gösteriyor fakat kanat etrafındaki arkeolojik çalışmalar Balade kanatının Gonabad Kasabası kanatından 500 yıl sonra inşa edildiğini gösteriyor.

Balade kanatının bir de tarihi bir değirmeni var ve asırların geçmesine rağmen hala geleneksel yöntemlerle burada ekmek pişiriliyor. Tarihi belgelere göre kanatın su sisteminin düzenlenmesini Şeyh Bahai yaparmış ve suyun büyük bir bölümü ise vakfedilmiştir.

Yine 2016 yılında İstanbul’da düzenlenen UNESCO’nun 40. Oturumunda dünya miras listesine alınan, Goherriz Cupar kanatı, Kerman eyaletinin en aktif kanatlarından biri olarak Safeviler döneminde kazılmış ve yaklaşık 750 yıllık geçmişi varadır. Goherriz kanatı 3556 metre uzunluğunda ve 129 adet kuyusu var, içinde akan su ise yaklaşık 330 hektar tarım arazisini Cupar kentinin yakınında suluyor. Olumlu yönlerinden biri ise suyunun fay hattından sağlanmasıdır.

Goherriz kanatının şaşırtıcı yönleri hakkında çok şeyler yazılmış. Bu bağlamda İngiliz araştırmacı, seyyah ve zoolog Anthony Smith hakkında defalarca yazılar yazmıştır. Smith 1950 yılında tezini yazmak için “kör beyaz balık” aramak için Cupar’ın yolunu tuttu. Gerçi bu yolculukta balıkları göremedi fakat kendi seyahat namesini “İran’da Kör Beyaz Balık” (Blind White Fish in Persia) başlığı ile yazarak yayınladı. Bu kitap hızla ünlendi ve birkaç farkı dile çevrildi. Smith bir kez daha 1977 yılında İran yolculuğu sırasında bir film ekibi ve iki mağara dalgıcı ile beraber yine Cupar’a gitti. Smith, “Cupar dünya kapılarını üzerime açtı. Buradan 70 ülkeye seyahat ettim ve 30 kitap yazdım. Cupar benim ilk aşkımdır ve kimse ilk aşkını unutmaz” diyordu.

Bem kenti İkiz kanatları da ikiz olduğu için UNESCO listesinde yerini alan İran’ın bir diğer kanatıdır. Böylece Kerman eyaletnin Bem ilçesinde Ekber Abad ve Kasım Abad kanatlarının da UNESCO dünya miras listesinde ye alması ile birlikte Kerman’ın bu listedeki eserleri 4’e çıktı. Ekber Abad kanatı Bem ilçesinin Rigan bölgesinde Ekber Abad köyünde bulunuyor, 1100 metre  uzunluğu ile 35 kuyusu var. Ana kuyunun derinliği 7 metre ve mahzara kadar mesafesi de 200 metredir. Kanat sahiplerinin köy ahalisi olduğu söyleniyor. Kasım Abad kanatı da 2300 metre uzunluğu ve 50 kuyusu vardı. Ana kuyusu 44 metre derinliğe sahip ve mahzara kadar mesafesi ise 300 metredir. Bu kanat da köy ahalisine aittir ve suyu da tarımda kullanılıyor.

İsfahan eyaletinin Şahinşehr ve Meyme ilçesinin Meyme bölgesinde bulunan Vezvan ilçesinin adı ile tanınan Vezvan kanatı, İlsam’dan önce ve Sasaniler döneminde ilçenin 2 km uzaklığında ve ana kuyusu Meyme ilçesinin güneyinde inşa edilmiş. Uzunluğu 1800 metredir ve ana kuyusu ise 18 metre, 64 kuyuya sahiptir. Kanat boyunca 3 yer altı baraj yapılmış olan Vezvan kanatının en önemli özelliği ise kış aylarında kanatın çıkış kapaklarının kapatılabilmesidir. Böylece kanatın suyu kış aylarında kanatın göletinde depolanır ve baharda kapakların açılması ile birlikte çiftçilere daha fazla su verilebilir

Mezd Abad kanatı da Şahinşehir ve Meyme’nin eski kanatlarındandır. Bu kanat bölgenin en uzun kanatıdır ve özelliklerinden biri de suyunun kalitesidir, şöyle ki suyu soğuk ve sıcaktır. Kanat ana kuyunun yakınında yer altı bir nehre benziyor ve sahip olduğu sarkıtlar ve dikitler açısından Hemedan kenti yakınlarındaki Alisadr mağarasına benziyor. Tahran üniversitesi jeologlarının araştırmalarına göre Mezd Abad kanatı ülkenin 2000 yıllık ömrü olan ikinci eski kanatıdır

Erak İbrahim Abad kanatının ömrü 900 yıldır ve Heftad Golle (yetmiş zirve) dağlarından kaynaklanıyor ve yeraltındaki yolunu kat etmenin ardından İbrahim Abad köyü yakınında toprak yüzüne çıkıyor. Eşkaniler dönemine ait tepelerin varlığı ve kanat yakınlarındaki köylerin geçmişi, kanatın eski tarihini gözler önüne seriyor. 11 km’lik kanatın yolu boyunca yaklaşık 350 adet kuyu kazılmıştır. Kuyuların ana görevi kanatın kazılması sırasındaki toprakları yüzeye çıkartmaktır; ayrıca kanat koridorunda hava akımının sağlanması ve çalışan işçilere daha fazla oksijenin sağlanması ise bu kuyular vasıtası ile sağlanır. Erak İbrahim Abad kanatı da 2016 yılında UNESCO dünya miras listesine alınmıştır.

UNESCO’nun aynı oturumunda dünya miras listesine alınan bir diğer kanat ise Mehriz Yezd ve Pehlivanpur bahçesinde bulunan Hasan Abad kanatıdır ve Mirza Nasrullah değirmeni de bu kanatın yanında kurulmuştur. Kanatın özelliklerinden biri suyunun kalitesidir zira kanatın kanalları alçı ve tuz katmanlarından geçiyor, bu yüzden kanat suyu kalsiyum, sodyum ve magnezyum gibi her türlü minerallerden temizlenerek köyün ihtiyacını karşılıyor.

Mehriz’in Pehivanpur bahçesinin alt tarafından Gacarlar dönemine ait su değirmeni var. Bu değirmen bahçenin başlıca çekici yönüdür ve tabi ki 700 yıllık bir kanatın yanında olması daha da çekici bir ortam oluşturuyor.

3000 yıl yani Ahamenişlerden önce günümüz İran’ın Yezd eyaletinin merkezi kenti Yezd’in Zariç bölgesinde bulunan Zariç kanatı, dünyanın en uzun kanatı olma özelliğine sahip. 120 km.’den daha uzun olan bu kanatın özelliklerinden biri 70 basamağı ve kesitinin kare şeklinde olmasıdır; diğer kanatların kesiti ise elips veya daire şeklindedir.

Kanatın mazharı Zariç şehrindedir ve birbirinden ayrı 3 dal veya yeraltı tünele sahiptir. Tünellerin adı Şirin, Şur ve İbrahim Huveydeki’dir. Bunlardan Şirin ve İbrahim Huveydeki dalları kurumuş ve hali hazırda sadece Şur dalı 72 km uzunluğu ile su sağlayabiliyor. Kanatın kuyularından bazıları günümüz Yezd Ulu Camiindedir ve bu da kanatın İslam’dan önce inşa edildiğini ve caminin ise kanatın çevresinde inşa edildiğini, böylece namaza gelenlerin abdest alması için kanatın suyu kullandığını gösteriyor. Kanatın kuyu sayısı ise 2115’tir.

Dünya miras listesine alınan bir diğer kanat, isfahan eyaletinde Erdistan’ın Mun kanatıdır. Mazisi 800 yıl önceye dayanan Mun kanatı, kendi alanında eşsiz bir özelliği var, bu kanat iki katlıdır. Her katının kendine özel suyu var ve hiç birinin suyu diğerine karışmıyor. Mun kanatı, eski mimari ve mühendisliğin eşsiz örneklerindendir. Dönemin usta araştırmacıları ve mugannileri ummalı çalışmalarla, kanatı bölgenin iklimsel şartları uyarınca inşa etmişlerdir.

Yazılı belgelere göre kanatın İslam’dan önce ve özellikle Keyânîler, Eşkanier ve Sasanier döneminde inşa edilmiştir ve iki kurucu olduğu söyleniyor. Bunlardan biri Erdestan doğumlu efsanevi Demirci Kave’dir ve bir başka rivayete göre Yezd ahalisinden bir mugannidir. Yezd ahalisinden olan  muganni başta halka o bölgede bir kanat inşa önerisinde bulunmuş ve ikinci kez halkın uygun olmayan kanat kazmaları nedeni ile kendisi işe koyularak daha iyi bir su akışını sağlamak için ikinci kuyuyu kazmıştır

Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FAO İran kanatını resmen dünya tarım listesine almıştır. İran’da kanatın dünya tarım listesine alınması, FAO’da çeşitli uzmanlık alanlarında olan özel sektör ve tarım cihadı bakanlığının araştırmacıları ve uzmanlarından oluşan profesyonel bir komite tarafından yürütülen bilimsel ve sıkı çalışmalar sonucu gerçekleşti.

Dünya tarım mirası yürütme ve bilim komitesi üyesi Stefano Georgi bu konuda yaptığı açıklamada şöyle diyor:

İran’da binlerce yıl geçmişi olan kanat, çöl bölgelerinde tarım için en önemli su kaynağıdır ve İran’ın Kaşan gibi bazı kentlerin etrafındaki bu sistem hayret vericidir.