Эрон бўйлаб саёҳат (85)

Ушбу дастур ва кейинги дастурларда сиз билан Гилон вилояти ва унинг бетакрор гўзалликлари ҳақида суҳбатлашамиз.

Дўстлар бугунги дастуримизда Гилон вилоятига бирга саёҳат қиламиз. Бир томони баланд Алборз тоғлари, бир томони Каспий денгизи қирғоқлари устида жойлашган ва Эрон тарихининг муҳим даврларида, Мирзо Кўчукхон Жангали каби жангчилар иштирокида Эрон тарихига ўзининг қадимий тарихига олтин саҳифалар қўшган вилоят.

Гилон вилояти, тахминан 14,700 квадрат километр майдон ва Рашт шаҳрининг маркази бўлиб, Эроннинг шимолида, Каспий денгизининг жануби-ғарбий чеккасида жойлашган. Бу вилоят шимолдан Каспий денгизи ва Озарбайжон Республикасига, ғарбдан Ардабил вилоятига, жанубдан Занжон ва Қазвин вилоятларига, шарқдан Мозандарон вилоятига туташган. Каспий денгизи бўйидаги текис қирғоқ текислиги Алборз ва Талаш тоғларидан бошланиб, денгизга қуйиладиган дарёларнинг аллювиясидан нисбатан узоқ вақт давомида шаклланган. Қишлоқ хўжалигининг кўп қисми, Гилон шаҳарлари ва турар-жойларининг аксарияти шу текисликда тўпланган. Ўртача баландлиги 3000 метр бўлган Алборз тоғ тизмаси Гилоннинг ғарбий ва жанубида девордек чўзилган. Гилон вилояти ўрта ер денгизи иқлимига эга, бу Алборзнинг тоғли иқлими ва Каспий денгизининг мавжудлиги билан боғлиқ. Алборз тоғларининг шимолий ён бағирлари ва Талаш тоғларининг шарқий ён бағирларида совуқ ва нам иқлим ҳукм суради. Эроннинг бу ҳудуди Эроннинг энг нам ва ёмғирли минтақаларидан бири ҳисобланади. Каспий денгизидан сув буғининг тўпланиши, булутларнинг тарқалишига тўсқинлик қилишда Алборз ва Талаш тоғ тизмаларининг мавжудлиги бу ҳудудда кучли ёғингарчилик ва ўртача ҳароратга сабаб бўлган. Шимолий (Сибир) атмосфера оқимлари ва Ўрта ер денгизи булутли оқимлари, шунингдек, ёпиқ муҳит минтақада ёғингарчиликнинг кўпайишига таъсир қилади. Гилон текислигида йиллик ҳарорат кўп ўзгармаслигини билиш ўринлидир. Гилон текислиги Эроннинг энг унумдор минтақаларидан бири бўлиб, Эроннинг бошқа вилоятлари орасида айниқса шоли, чой ва тамаки каби экинлар етиштиришда алоҳида ўрин тутади. Алборз ва Талаш тоғ тизмалари жанубий ва ғарбий қисмларида Гилон текислигини ўраб олади. Тоғларнинг кўп қисми зич ўрмонлар билан қопланган. Гилон ўрмонлари Эроннинг энг муҳим ўрмон бойликларидан бири бўлиб, улардан фойдаланиш Эрон иқтисодиётида муҳим ўрин тутади.

Гилоннинг қадимий тарихини ўрганиш учун биз археологлардан ёрдам сўраймиз ва уларнинг қазишмалари натижаларини ўрганамиз. Улар тупроқдан тортиб олган асарлар, белгилар ва атиқалар ёрдамида бизни минг йиллар олдинга қайтаради. Археологларнинг топилмалари тарихнинг узоқ ва қоронғу йўлларини ёнаётган машъаладек чуқур ёритса-да, лекин бу йўл ҳеч қачон тугамайди ва биз Гилон тарихи учун аниқ вақтни белгилаб бўлмаслигини тан олишимиз керак. Ҳар ҳолда, Каспий денгизи соҳилларида олиб борилган археологик қазишмалардан олинган далиллар ва асарлар Эроннинг шимолий ҳудудларида бир неча минг йиллар аввал ҳаёт бўлганлигини кўрсатади. Эрнест Хертсфилд, Артур Кейт, Генри Филд, Роман Гҳиршман ва Игор Диаконофф каби таниқли тадқиқотчи ва тарихчилар турли сабаб ва далилларга асосланиб, тахминан беш минг йил аввал Гилон ва Мозандаронда бошқа жойларга қараганда анча ривожланган сивилизация бўлган, деб ҳисоблашади. Ҳатто уларнинг баъзилари Гилоннинг илғор цивилизациясини етти минг йил олдинга тўғри келади, деб айтади. Баъзилар Гилон сивилизацияси ва санъати ўша даврнинг бошқа сивилизацияларига таъсир кўрсатган ва уларга таъсир қилган деб ҳисоблашади. Шуниси аниқки, Гилонда ва Каспий денгизи қирғоқларининг катта қисмларида, жумладан, Мозандарон ва Гўргонда бир неча минг йиллик улкан тамаддун мавжуд бўлган, Гилоннинг турли ҳудудлари тупроғидан топилган қадимий ашё ва ашёлар ҳам буни тасдиқлайди.

Гилоннинг турли ҳудудларида олиб борилган илмий изланишларда турли рангдаги лойдан ясалган идишлар ва тош ва бронза идишлар, меҳнат қуроллари ва уй-рўзғор буюмлари, ҳар хил безаклар, ҳатто игна каби жуда нозик буюмлар ҳам топилган бўлиб, улардан баъзилари милоддан аввалги икки минг йил, яъни тахминан тўрт минг йил олдинга тааллуқли эканлигига ҳеч қандай шубҳа йўқ.

Австралиялик шарқшунос олим Уилям Куликан (Уилям Куликан) ўзининг “Мадислар ва форслар” китобида бу соҳадаги бошқа тадқиқотчиларнинг Гилон ва Каспий денгизининг баъзи қирғоқбўйи ҳудудлари бундан уч минг йил аввал маданият ва санъатнинг тафсилотлари билан таниш бўлган халқлар буюк ва ёрқин сивилизацияга эга бўлганлиги ҳақидаги назариясини қўллаб-қувватлайди. Каликан ўз китобида Гилондаги Марлик тепалиги ҳамда Амлеш ва Дилман қишлоқларида топилган ашёларга ишора қилар экан, бу жойларда қўлга киритилган ўлжаларнинг фавқулодда мувофиқлашувига ишора қилиб, қўлга киритилган барча ашё ва асбоб-ускуналар бир хилга тегишли деган хулосага келади. Бу милоддан аввалги 900-йилларда ягона маданий маҳсулот эди. Яъни, Алборз тоғларининг шимолий ва ғарбий ён бағирлари Месопотамияда мавжуд сивилизациялар таъсиридан узоқда бўлган бадиий дидга эга бўлган илғор этник гуруҳнинг қароргоҳи бўлган давр билан бир вақтда. Бу халқнинг бунёдкорлик қудратини уларнинг эркин услубида ва энг яхши тарзда нақшли сопол буюмларида кўриш мумкин. Бу буюмлар кулол ва кулолларнинг дурдоналари бўлиб, аслида бу рассомларнинг хатти-ҳаракатлари ҳозирги ва кейинги асрларнинг энг яхши ҳайкалтарошлари ва рассомларига тақлид қилишга лойиқдир.

Гилон иқтисодиёти деҳқончилик, чорвачилик, балиқчилик, асаларичилик ва ипакчиликка асосланган. Вилоятнинг энг муҳим қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига шоли ва май чойи киради. Улар Гилоннинг турли шаҳарларида, жумладан, Лаҳижон ва Рудсарда етиштирилади. Зайтун - Рудбар шаҳрида этиштириладиган яна бир қишлоқ хўжалиги маҳсулотидир. Астара порти, Киашаҳр порти ва Анзали порти бу вилоятнинг муҳим балиқчилик марказлари ҳисобланади. Юқори ва Қуйи Ашкевар, Амарлу, Диллман ва Талаш каби ҳудудлар вилоятдаги энг муҳим асаларичилик марказлари саналади. Чорвачилик тоғ олди ҳудудларида ҳам амалга оширилади. Буғдой, арпа, ерёнғоқ, тамаки ва финдиқ Гилоннинг бошқа экинлари бўлиб, вилоятнинг турли ҳудудларида ҳали ҳам кўп миқдорда этиштирилади. Шунингдек, икра Эроннинг бу қисмида бектир балиқларини овлаш орқали ишлаб чиқариладиган энг муҳим маҳсулотлардан бири бўлиб, Эроннинг қимматли экспорт маҳсулотлари қаторига киради. Гилоннинг қишлоқ ва кўчманчи жамоаларидаги саҳобалар деҳқончилик, чорвачилик ва балиқчилик билан бирга иқтисодий эҳтиёжларни таъминлашда ҳамиша муҳим рол ўйнаган. Гилонийларнинг табиий об-ҳаво шароити ва етиштириш тури бу вилоят ҳунармандчилигининг ривожланишини шоличиликнинг кундалик эҳтиёжларига ҳамоҳанг қилиб қўйган ва унинг хомашёси ҳам ёмғирли табиат ва шоли экинлари қолдиқларидан олинади. Гилонлик шоликорлар йил давомида шоли экиш, этиштириш ва йиғиштириб олиш билан шуғулланади. Гилон қишлоқларидаги шолизорларнинг узоқ муддат ёпилиши деҳқонларга ўз иқтисодиётини тўлдирадиган ҳунармандчилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш билан банд бўлиш имконини бермоқда. Ёғоч ва сопол безак буюмлари Гилоннинг энг муҳим сувенирларига айланган ана шу ҳунармандчилик буюмлари қаторига киради. Албатта, шуни айтиш керакки, Гилон ҳунармандчилиги жуда хилма-хилдир.

Мали намати Гилоннинг яна бир жуда қадимий ҳунармандчилиги ҳисобланади. Бу саноат Гилонда қадим замонлардан то ҳозирги кунгача машҳур бўлиб келган, шунинг учун ҳам бугунги кунда молиявий кигиз бу заминнинг маҳаллий тармоқларидан бири ҳисобланади. Сиқилган жун ёки момиқдан олинадиган кигиз турли хил қўлланилади, масалан, тагликлар, кийим-кечак, шляпалар ва бошқалар.

Гилонда кигиз бошқа жойларга қараганда кўпроқ ишлатилади. Гилонликларнинг наматга бўлган эътибори ва қизиқишининг энг муҳим сабаби унинг намликни ўтказмаслигидадир. Бу ўтказмаслик, наматнинг хом ашёсидан, яъни жундан келадиган хусусиятлар билан боғлиқ. Гилоннинг узлуксиз ёғаётган ёмғирлари ва юқори намлик туфайли унинг аҳолиси, айниқса, қишлоқ аҳолиси бошқа жойлардаги одамларга қараганда пол ва кийим учун кигиздан кўпроқ фойдаланишади. Гилон қишлоқлари, ўрмон аҳолиси ва чорвадорлари ёмғирдан ва совуқдан ҳимояланиш учун кигиздан устки кийим тайёрлайдилар, уни елкаларига ташлайдилар. Бу тепа Гилоннинг баъзи қисмларида доши номи билан танилган. Гилоннинг бошқа машҳур ҳунармандчилиги қаторида ипак, жун ва пахта ҳунармандчилигини ҳам қайд этишимиз мумкин. Гилоннинг ипак, жун ва пахтадан қўлда тўқилган матоларидаги гўзаллик, нафислик, ранглар уйғунлиги ҳайратланарли. Гилоний рассом аёллари бу ноёб қўлда тўқимачилик буюмларини яратишда муҳим рол ўйнайди. Эрон каштачилиги турлари орасида Рашт шаҳрининг тўқилган каштачилиги ҳам машҳур. Бу ҳунармандчилик илгари Рашт шаҳрида кенг тарқалган бўлиб, бу ерда кўплаб маҳаллий аҳоли банд бўлган бўлса, ҳозир у аввалгидек кенг тарқалмаган.

Ҳурматли дўстлар, дастур тугаши билан Гилон вилояти ҳақида кўпроқ маълумот олишни кейинги дастурга қолдирамиз. Унгача Аллоҳ таоло сизни асрасин.