Эрон бўйлаб саёҳат (97)
Дўстлар, бугунги дастуримизда гўзал Табриз шаҳри ва унинг қимматли тарихий обидаларини зиёрат қилишда ҳамроҳимиз бўлинг.
Табризда кўриш керак бўлган жойлардан бири - Соат майдони ёки шаҳар майдони ва шаҳар муниципал биноси. Табризликлар орасида “Соат Қабоги” номи билан машҳур бўлган шаҳар биноси Эрон миллий ёдгорликларидан биридир.
Табриз муниципал биноси 1314-1318 йиллар оралиғида 9600 квадрат метр ва пойдевори 6500 квадрат метр майдонда қурилган бўлиб, у уч қаватдан иборат бўлиб, 80 хона ва 10 та чиройли залдан иборат бўлиб, ҳар бир томошабинни ўзига мафтун этади ва унинг соат минораси бу бинони машҳур қилган.
Сарой биноси ҳам “У” ҳарфи шаклида бўлиб, тошдан ўйилган, бир нечта кириш йўлаклари ва ўйилган тошлар мавжудлиги бу бинонинг ўзига хос хусусияти ҳисобланади. Бу бино Табриз ва Эрондаги биринчи муниципалитетдир.
Мамлакатнинг биринчи шаҳар музейи ва бино ичида муниципалитетларнинг мавжудлиги бу бинонинг яна бир диққатга сазовор жойидир. Ушбу музей Эроннинг Табризда биринчи муниципалитети ташкил этилганининг 100 йиллиги муносабати билан ташкил этилган.
Бетакрор меъморий услубга эга бўлган муниципалитет биноси ўз даврида жуда қизиқарли ва бетакрор бино бўлган, айниқса, унинг устидаги соат бинога жуда маҳорат билан жойлаштирилган ва ҳар чоракда шаҳарда унинг баланд қўнғироқ овози янграйди. Бу бинонинг мустаҳкамлиги унинг қурилганидан бери асл ҳолатини сақлаб қолиш имконини берди.
Бугунги кунда муниципалитет биносининг музейга айлантирилиши билан Табриз муниципалитети биноси ичида мавжуд бўлган турли заллар кўплаб тарих хазиналарини қалбларида сақламоқда.
Ҳар хил китоблар ва қўлёзма ҳужжатлар, қадимий ва нафис гиламлар, эски фотоаппаратлар шулар жумласидандир.Гиламчилик санъати, нашриёт ва фотографиянинг тарихий эволюциясини ушбу музейга ташриф буюриш орқали яққол кўриш мумкин.
Муниципал бинонинг подвалида ҳужжатлар музейи, поябзал музейи, чироқлар музейи ва ёнғин музейи жойлашган бўлиб, уларда энг қадимги поябзаллар, чироқлар, биринчи ўт ўчирувчиларнинг тарихи ва улар ишлатган асбоблар, шунингдек, Табриздаги энг қадимги камераларни кўриш мумкин.
Ушбу бинонинг биринчи қаватида Садо музейи ва шаҳидлар музейи жойлашган. Садо музейида Табриз шаҳрида узоқ йиллар давомида қўлланилган барча турдаги мусиқа асбоблари аҳоли зиёрат қилишлари учун жойлаштирилган. Шунингдек, Шаҳидлар музейида Табриз шаҳрининг кўзга кўринган шаҳидларининг хотиралари, фотосуратлари ва қўлёзмалари ҳам жамланган.
Гилам музейи ушбу бинонинг иккинчи қаватида жойлашган бўлиб, у ерда тахминан 80 йил бўлган гиламлар мавжуд.
Дўстлар, Эрондаги энг қимматли музейлардан бири, Озарбайхон музейи (Табриз) Шаҳрдари майдони яқинида жойлашган. Рейтинг бўйича ушбу музей Эрон археологик музейлари рўйхатида Эрон Миллий музейидан кейин иккинчи ўринни эгаллади.
Ушбу музейда сиз исломдан олдинги ва ислом даврига оид тарихий ашёларни кўришингиз мумкин, шунинг учун у Эрон тарихига қизиқувчилар учун қимматли жой ҳисобланади. Сизни биз билан бирга ушбу музейга ташриф буюришга таклиф қиламиз.
Озарбайжон музейи 1341 йилда расман фойдаланишга топширилган. Ушбу музейда 800 квадрат метрдан ортиқ майдонга эга учта зал мавжуд бўлиб, ҳар бир зал Эроннинг қимматбаҳо тарихий асарлари билан тўла. Унинг биринчи қаватдаги залида тарихдан олдинги ва исломгача бўлган даврларга оид тарихий асарлар ва объектлар мавжуд бўлиб, унда етти минг йиллик асарларни ҳам кўриш мумкин. Жирофтдан топилган “серпантин” минерал тошлар ҳам тарихдан олдинги даврларга бориб тақалади, бу тошларга турли ўсимлик ва ҳайвонларнинг тасвирлари ўйиб ёзилган.
Биринчи қаватда ҳам худди биринчи қават каби ноёб асарлар мавжуд бўлиб, уларнинг энг қадимий асарлари ҳижрий 4-аср ва Нишопур шаҳрига оид бўлиб, уларнинг энг муҳим хусусиятлари куфий ёзувидан фойдаланиш, слимий нақшлардан фойдаланиш ва бу ишларда оқ сирдан фойдаланиш ҳисобланади.
Эроннинг тарихий тангалар ва муҳрлар залида Аҳамонийлар давридан то Қожарлар давригача Эронда зарб қилинган энг қадимги тангалар намойиш этилган. Шунингдек, Озарбайжон музейининг ушбу бўлимини Эроннинг тарихий муҳрлари намуналари безаб турибди.
Музейнинг биринчи қаватида биз Табризий рассом Аҳед Ҳусайнийнинг қўлда ясалган металл буюмлари ва ҳайкаллари кўргазмасини кўрамиз. Профессор Ҳусайний бу асарларни ўтган асрларда, айниқса 20 асрда инсоният тарихи ва ахлоқини чуқур тасаввур қилган ҳолда яратган ва кўргазма учун ушбу музейга совға қилган.
Тарихий петроглифлар бўлими Озарбайжон музейининг энг янги бўлимидир. Ушбу бўлимда инсон сиймолари, қабр тошлари, ёзув тошлари, тош қўчқорлар ва тош ҳайкаллар тўплами намойиш этилган.
Озарбайжон музейи ёнида ислом архитектурасининг энг кўзга кўринган дурдоналаридан бири ҳамда Табризнинг тарихий ва диний диққатга сазовор жойларидан бири бўлган “Кўк масжид” жойлашган. Ушбу муҳташам бинони зиёрат қилиш учун дунёнинг турли бурчакларидан Табризга келган сайёҳларнинг аксарияти унинг кошинлари ва ранг-баранглиги шуҳратини эшитган. Бу муҳташам масжид ҳижрий 1310 йилда Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатида 169-рақам билан рўйхатга олинган.
Кўк масжид ўзининг фируза ва жозибали мозаик кошинлари, “Толт”, “Насталиқ”, “Насх” каби барча турдаги ажойиб ёзувлари, ўзига хос геометрик ва исломий нақшлари билан дид ва санъатга қизиқувчиларни қизиқтиради. Бу бино ҳижрий 9-асрга тўғри келади ва Қорақуёнлу туркманлар сулоласининг энг қудратли ҳукмдори бўлган Абул Музафар Жаҳоншоҳ бин Қораюсуф буйруғи билан ҳижрий 870-йилда қурилган.
Бу бино ўтмишда мактаб, масжид, монастир, кутубхона ва ҳоказо бинолардан иборат “Музаффарийя” номли мажмуанинг бир қисми бўлган. Афсуски, бугунги кунда масжиднинг фақат бир қисми сақланиб қолган, у жиддий зарар кўрган. Бу бино Гўк масжиди (туркча кўк масжид), Шоҳ Жаҳон масжиди, Манда ва Мозафария масжиди каби турли номлар билан машҳур.
Масжидга киргач, бу бинонинг гўзаллиги ва улуғворлиги унинг ўзига хослиги сабабини очиб беради. Масжид қурилишида ғишт ва кошинларнинг турли рангдаги уйғунлиги жуда ажойиб ва ҳайратланарли. Кошинларнинг ранг-баранглиги ва нафислиги ҳамда унда қўлланилган чизиқ ва нақш турлари, рангларнинг гўзаллиги ва уйғунлиги, айниқса, мозаик кошинларнинг жўшқин ранги уни “Фируза ислом” номи билан машҳур қилган.
Кўк масжид меъмори Табриз шаҳрининг иқлим шароитига (совуқ тоғ иқлими) қулай мослашув яратган, бу масжиднинг барча қисмлари йилнинг турли фаслларида фойдали бўлган.
Масжидга кирганда ичкари ва ташқаридаги ҳарорат фарқи жуда сезилади. Токи ёзнинг жазирама кунларида унинг ўта салқин муҳити маънавий сажда қилиш ҳисси билан бирга ўзига хос осойишталик олиб келади. Бу масжиднинг улкан гумбази остида туриб, унинг баланд шифтига қараб, ўзгача туйғуларни бошдан кечирасиз.
Ҳижрий 1193 йилда содир бўлган даҳшатли зилзилада бу масжид биноси жуда кўп зарар кўрган ва ҳатто гумбази қулаб тушган ва бугунги кунда ундан фақат бир пештоқ ва бир нечта устунлари қолган, аммо бу саноқли қолдиқлар шон-шуҳратга тенгдир ва улар ушбу масжиднинг меъморий санъатини намойиш этадилар. Масжиднинг қолган қисмларини таъмирлаш 1318-йилда бошланиб, бир неча йилдан сўнг 1355-йилда тугалланган. Бош гумбазни реконструкция қилиш ишлари марҳум уста Ризо Мемаран томонидан амалга оширилган бўлиб, унинг ички ва ташқи кошинларини қоплаш ишлари ҳамон давом этмоқда.
Мовий масжиднинг тўртбурчак ҳовлиси, таҳорат олиш учун катта ҳавзаси ва ён томонларида чиройли ибодатхоналар мавжуд. Квадрат шаклидаги масжиднинг бош биноси ўтмишда ғиштли гумбаз билан қопланган ҳовлининг тўғри рўпарасида қад ростлаган.
Катта нефни кўздан кечирадиган бўлсак, Фатҳ сурасининг тўлиқ оятларининг диққатга сазовор жойларини кўрамиз, бу эса Жаҳоншоҳнинг ғалабалари хотирасига бағишланган безак бўлиб туюлади. Ҳатто Жаҳоншоҳ номи тилла билан қопланган бошидаги ёзувга ҳам ўйиб ёзилган.
Мозаик кошинлар билан безатилган ушбу масжиднинг асосий педиментида 870 (қамарий) йилда ўрнатилган рақа ёзувида ёзилган. Масжиднинг олд томонидаги бу ёзув ва бошқа ёзувлар 9 асрда яшаган машҳур хаттот Неъматуллоҳ Ал-Бавоб қўлёзмасида бўлиб, у айвонларнинг уч томонидаги катта зални қоплайди ва унинг тепасида диаметри тахминан 17 метрли икки томонлама гумбаз бор. Хусусий жой ва шоҳ қабри ҳисобланган кичик неф бинонинг жанубий томонида жойлашган бўлиб, мармар парчалари билан безатилган бўлиб, уларда гўзал сулҳ ёзувида Қуръон оятлари ёзилган ва тошларнинг юқори қисмини кўзга ташланади. Унинг плиткалари фақат кўк рангда бўлиб, асосан олти бурчакли қисмлардан иборат бўлиб, уларнинг баъзилари бузилмаган. Шифтининг бутун юзаси зарҳалланган (олтин сув билан бўялган) ва черковларнинг поллари, эҳтимол, мармар эди. Масжиднинг мозаик тасвири, жумладан, геометрик тугунлар, Слимий ва Хатай гуллари ва буталари, турли ёзувлар ғайриоддий гўзаллик ҳикояси эди. Жаҳоншоҳ ва унинг қариндошларининг қабри ертўла ичидаги кичик ибодатхонанинг охирида эди.
Доктор Сирос Барадаран Шокоҳи (Табриз университети профессори) фикрича; Тарихий Кўк масжиднинг улуғворлиги ва гўзаллиги шу қадар улуғдирки, ўтмишда бу масжидга франтсуз Шарден, Катеб Чалпи, Таварниер, мадам де Лафаетте, доктор Фуре, Надер Мирза, Гроте ва бошқалар каби саёҳатчилар ва сайёҳлар ташриф буюришган.
Бу тарихий масжид ҳақида замонавий тадқиқотчи профессор Саййид Жамол Торабий Табатабайи шундай ёзади: Аксарият манбалар ва саёҳатномаларда Кўк масжиднинг қурилиш муддати 30 йил деб ҳисобланади.
У қўшимча қилади: Кўк масжиднинг улкан биносини қуришда кўплаб муҳандислардан фойдаланилган ва унинг муҳташам меъморчилиги, гумбазли нефи ва ён хоналари уни қурувчиларнинг турли фанлар, жумладан, геометрия ва математика бўйича билимларидан далолат беради.
Ҳурматли дўстлар, дастур якунини эътиборга олиб, Табризнинг бошқа тарихий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун сизни кейинги дастуримизга таклиф қиламиз.
