Эрон бўйлаб саёҳат (100)
Дўстлар бугунги дастуримизда гўзал Табриз шаҳрининг бошқа тарихий обидаларини зиёрат қилишда биз билан бирга бўлинг.
Табриз шаҳрининг кўплаб музейлари ичида “Қуръон ва китоб музейи” алоҳида аҳамият ва мавқега эга. Биз бошида ушбу музейга ташриф буюришни мақсадга мувофиқ деб билдик.
“Соҳиб ал-Амр масжиди”да Қуръон ва китоб музейи ташкил этилган. Соҳиб ал-Амр масжиди номи билан машҳур Шоҳ Таҳмасаб Сафавий масжиди биноси Табриз марказидаги Соҳибобод майдонининг шарқида, “Меҳрон дарёси” ёнида жойлашган. Бу тарихий бино гумбазли ва иккита баланд минорага эга бўлиб, Шоҳ Таҳмосб давридан залнинг кираверишларида ва мақбара ичида фақат иккита ўймакор мармар арк қолган, ариқлардан бирининг ёнига мармар битик битилган. Яна бир арчанинг тепасида “Ал-Жин” сураси Сафавийлар шоҳи Таҳмосб даврининг машҳур хаттоти Алауддин қўлёзмаси билан ёзилган. Масжид ҳижрий 1045 йилда Усмонлилар султони Султон Мурод ИВ аскарлари томонидан вайрон қилинган.
Шоҳ Султон Ҳусайн Сафавий даврида Усмонлилар чекиниб кетганидан сўнг, мазкур масжид Озарбайжон ҳокими Мирзо Муҳаммад Иброҳим томонидан қайта қурилди. 1193 йил Табриз шаҳрини вайрон қилган зилзила ҳам бу улкан бинони вайрон қилган.
Ҳижрий 1266-йилда рус консуллиги таржимони Мирзо Али Акбархон қабр ва даҳлизнинг бир қисмини ойнали таъмирлаб, ҳозирги зал ва мактабни қурдириб, уларга вақфлар қўйди. У “Мадраса Акбария” деб аталган, аммо кейинчалик у "Саҳн Саҳиб ал-Амр" деб аталган. Бу бинонинг муқаддаслиги боис, керакли ўзгартиришлар киритилгач, бу жой 1380-йилда Қуръон ва Битиклар музейи ҳисобланган.
Қуръон музейи ва Табриз кутубхонасида тарихнинг турли даврларига оид Қуръоннинг нафисий нусхалари сақланади. Асарлар орасида имом-хатиблар, оқсоқоллар томонидан ёзилган Қуръони каримлар ҳам томошабинни ўзига ром этади. Бу тўпламнинг энг жозибали асарларидан бири ҳижрий ИИИ асрга оид Қуръони Каримнинг куфий ёзувида кийик терисига Али ибн Мусо ар-Ризо (а.с.)нинг муборак қўллари билан битилган саҳифасидир.
Қуръон ва битиклар музейида жами 190 га яқин Қуръон сақланади ва намойиш этилади. Улардан бири Табризлик ижодкорларнинг маҳоратини кўрсатадиган ўзига хос ва таъсирчан безакларга эга бўлган жуда кичик Қуръондир. Ушбу Қуръон 4 х 6 см ўлчамли бўлиб, чангдан нусха кўчириш чизиғи ва қизил ва олтин ҳошия билан ишланган бўлиб, унинг бошланғич саҳифалари, томонлари ва қисмлари зарҳал ва зарҳалланган. Илгари рассомлар Қуръон муқовасининг дизайнини жуда нозик ва нафислик билан яратган. Кичик ўлчамли бу Қуръон бу қоидадан мустасно эмас ва лакланган ёки мойланган (эски Эрон қоплама ясаш усулларидан бири), тилла ва зардўз, қизил астарли ва зарҳал гул ва буталар билан рассом Масиҳ ат-Талқоний қўл билан ҳижрий 1293 йилда қилинган.
Қуръон ва Табриз музейида мавжуд бўлган бошқа асарлар қаторида Дарвиш Абдул Мажид, Алиризо Аббосий, Алауддин Бей Табризий, Муҳаммад Ҳусайн Табризий, Мулла Абдул Боғий Табризий, хаттот устаси, хаттот Мирзо Тоҳир, хаттот усталаридан Мирзо Муҳаммад Шофи Табризий ва Мир Эмад Ҳуснийлар каби эронлик рассомларнинг хаттотлик асарларини кўриш мумкин. Шунингдек, Табриз Қуръон ва кутубхона музейида Алинқий Шерозийнинг (ҳижрий 14-асрнинг буюк ва кўзга кўринган котиби) иккита асари бор.
Музейнинг энг кўзга кўринган асарларидан бири Қассамнинг барча Қуръон оятлари ўйиб ёзилган кўйлагидир. “Қасм кўйлаги” номи билан машҳур бўлган ҳижрий 13-14-асрларга оид либос. Қадимги кунларда шифокорлар қасамёд қилиш маросимида ёки қозилар ҳукм қилиш ва қасамёд қилишдан олдин бу кўйлакни кийишган. Зиғир матосидан (чалвор) тикилган бу матода бутун Қуръон чанг ёзувида ёзилган. Ушбу музейда Қуръон, қўлёзма ва хаттотлар асарларидан ташқари қимматбаҳо буюмлар ҳам мавжуд.
Ҳар хил турдаги миниатюра нақшли ва лак билан қопланган картон қалам қутилари (папиер-маче), Қуръон оятлари билан безатилган чинни, мис ва лойдан ясалган идишлар, дуолар ўйилган металл лавҳалар, Элам даврига оид миххат ёзувли тош лавҳалар музейда сақланади.
Бу асарлар орасида энг қизиқарли таомлардан бири ҳижрий 1110-йилга оид мис коса бўлиб, идишнинг ўртасида горизонтал тарзда Ҳамд сураси ва 42 қатордан иборат концентрик доираларда Қуръон оятлари ва дуолар ёзилган.
Илк “Эрон штамплари музейи уйи” Табриз шаҳридаги яна бир сайёҳлик масканидир. Ушбу музей Алоқа ҳафталиги ва Маданий мерос ҳафталиги билан бир вақтда 1400-йил 1-июн куни Табриз мужтаҳидлари уйида очилган. Ушбу музейда Қожар даври ва ислом инқилобининг 40 йиллик даврига оид маркалар коллекцияси ва халқаро маркалар бўлаклари 200 та Шакил панноси кўринишида намойиш этилган. Почта маркалари халқларнинг бир-бири ўртасидаги маданий, иқтисодий ва ижтимоий элчилари бўлиб, уларнинг тарихий ўтмиши ҳақида ҳикоя қилади ва шунинг учун улар катта иқтисодий ва маданий аҳамиятга эга. Эрон маркалари музейининг ташкил этилиши почта маркалари коллекциялари билан танишиш ва почта маркаларини тарихий тадқиқотларнинг янги боби ва бу соҳада маданий яратиш учун имкониятдир.
1381 йилда давлат рўйхатидан ўтган Мужтаҳидлар уйи охирги Сафавийлар ва илк Қожарлар даврига оид тарихий уйлардан бири бўлиб, тахминан 1200 квадрат метр майдонга эга ва Эрондаги ягона эски уйдир. Жаҳон мероси рўйхатидан ўтган Табризнинг эски бозорининг қоқ марказида жойлашган.
Табриздаги Шоирлар мақбараси бу шаҳарнинг тарихий шароитида сайёҳлар учун яна бир севимли жой. Табриз Эрон адабиёти ва санъати буюкларининг ватани ҳисобланади. Эроннинг кўплаб буюк шоирлари асли Табризлик бўлиб, шу шаҳарда вафот этишган. Табриздаги Мақбар аш-Шарои мақбарасида 400 нафар шоир ва санъат даҳоларининг жасади жойлашган. Адабиёт ихлосмандлари ушбу адабиёт магнатларининг қабрини зиёрат қилиш учун саёҳат қиладиган жой. Бу масканда Хоқоний, Асади Тусий, Қатрон Табризий, Шаҳриёр каби кўплаб машҳур шоирлар, шунингдек, Тағаул-Ислом каби бир қанча машҳур шоирлар дафн этилган.
Ал-Шаара мақбараси авваллари Ҳазира аш-Шаара ва Сорхаб қабристони номи билан машҳур бўлган, аммо афсуски, вақт ўтиши, сув тошқинлари, зилзилалар каби табиий ҳодисалар унинг кўринишини бузган ва бу улуғ зотларнинг қабрларидан асар ҳам қолмаган.
1350 йилда ҳукумат бу ҳудудда кўплаб машҳур тасаввуф арбобларининг қабри борлиги сабабли бу жойни тиклашга қарор қилди. Ушбу ёдгорликни қуриш ишлари 1351 йилда жиддий олиб борилган ва 1361 йилгача давом этган. Шундан сўнг Маданият ва иродаси вазирлиги ушбу тўпламнинг ишончли вакили бўлиб, шоирлар қабри лойиҳасини ташкил этишни ўз зиммасига олди.
Бинонинг меъморчилигини тушунтиришда, бу структуранинг ўзаги металл бўлиб, бетон бўлаклар билан қопланганлигини билиш ўринлидир. Замонавий ва анъанавий архитектура санъати уйғунлигини ўз ичига олган ушбу тузилма томошабин ва дизайннинг янгилиги ўртасида боғлиқлик ҳисси ўрнатиши мумкин бўлган тарзда яратилган. Бундай режани амалга оширишдан мақсад вақт ўтиши билан архитектуранинг жозибадорлигини йўқотмаслик эди.
Ал-Шаара мақбара мажмуасининг асосий биноси баландлиги 30 метрдан ортиқ бўлиб, йиллар давомида Табризнинг ўзига хослиги, бадиий ва маданий тимсолларидан бирига айланган. Шоирлар қабрига кириб, унинг зинапоясидан юқорига кўтарилганингизда ғамхўрлик ва санъат билан бунёд этилган, чўкиб кетган арклари билан ҳайратга соладиган улкан бинога дуч келасиз. Кириш эшигига кириш учун сиз Ал-Шаара қабрининг ёдгорлик рамзининг пастки қисмининг асосий майдонига этиб бориш учун зинапоядан тушишингиз керак. Асосий маконда сиз унинг ёнида бир нечта кичикроқ хоналари бўлган катта хонадасиз. Ҳамма қабрлар орасида хона бурчагидаги қабр эътиборингизни тортади.
Бу қабр форс ва туркий тиллардаги шеърлари форс дўстларига жуда таниш бўлган машҳур эрон шоири “Шаҳриёр” лақабли Муҳаммад Ҳусайн Беҳжат Табризийнинг қабридир.
Хонанинг теварак-атрофи шоирлар қабрига дафн этилган шоирларнинг шеърларига тўлиб-тошгани атроф-муҳитга файз қўшмоқда. Бу жойда турли хил ён қисмларни кўриш мумкин, жумладан, маъмурий қисм, китоблар, қўл санъатлари, кичик ҳайкаллар ва бошқалар.
Ҳурматли дўстлар, дастур якунини эътиборга олиб, Табризнинг бошқа тарихий ва табиий диққатга сазовор жойлари билан танишиш учун сизларни навбатдаги дастуримизга қўшилишга таклиф қиламиз.
