Эрон бўйлаб саёҳат (108)
Дўстлар, сафаримиз ва Ғарбий Озарбайжон вилояти ва Хуй шаҳрига ташрифимиз давомида биз Чалдарон томон ҳаракатланиб, минтақанинг гўзал табиатини томоша қиламиз ва Чалдароннинг қимматли тарихий обидалари билан танишамиз. Хуйдан Чалдаронгача бўлган масофа тахминан 100 км бўлган йўл тоғли ва нисбатан унчалик катта эмас. Сизни Чалдарон гўзалликларини зиёрат қилиш учун бизга қўшилишга таклиф қиламиз.
Чалдарон Ғарбий Озарбайжоннинг шаҳарларидан бири бўлиб, ушбу вилоятнинг шимоли-ғарбий минтақасида Загрос ва Арарат тоғлари туташган жойда, баландлиги 5156 метр бўлиб, стратегик чегарага эга ва қулай географик жойлашувга эга. Туркия билан умумий чегараси 144 км, суви бор, ҳавонинг совуқлиги тоғли. Ёзнинг ўзига хос хусусияти бой ўтлоқлар ва об-ҳавонинг яхшилиги Чалдарон шаҳрини Озарбайжоннинг кўчманчи ҳаётининг асосий қутбларидан бирига айлантирган.
Чалдарон аҳолисининг аксарияти деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланади. Буғдой ва арпа маҳсулотлари, шолғом, ем-хашак ўсимликлари ва олмалар унинг асосий маҳсулотлари ҳисобланади. Вилоятнинг 158 минг гектар майдондаги жуда бой яйловларининг салмоқли улушига эга бўлиши бу шаҳарни мамлакатнинг муҳим чорвачилик марказларидан бирига айлантирди. Чалдарон шаҳрининг саноат тармоқлари ҳунармандчилик ва кичик устахоналар билан чегараланган.
Гўзал табиат ва кўплаб тарихий обидалар Чалдарон шаҳрини Ғарбий Озарбайжон вилоятининг сайёҳлик марказларидан бирига айлантирган. Чалдарон шаҳрининг асосий тарихий ёдгорликлари бу ҳудудда арманларнинг мавжудлигидан қолган черковлар ва тарихий ёдгорликлар ҳамда Чалдарон уруши шаҳидларининг қабрларидир. "Черков тепалиги" ёки Муқаддас Тади черкови деб ҳам аталадиган Татаос черкови Чалдарон округининг энг муҳим тарихий асаридир.
Туман маркази бўлган гўзал Чалдарон шаҳри ўзининг қимматли жаҳон мероси туфайли туризмда сезиларли салоҳиятга эга бўлган Ғарбий Озарбайжоннинг эски шаҳарларидан биридир. Саййид Садриддин қабри Чалдарон уруши рамзи бўлиб, муқаддас черков, Чалдароннинг қайноқ суви ҳамда Чалдароннинг беғубор табиати, ёқимли иқлими сайёҳлар эътиборини тортган сайёҳлик масканларидандир. Сайид Садриддин мақбарасини зиёрат қилиш мақсадга мувофиқдир.
Саййид Садриддин мақбараси Сафавийлар даврида, Чалдарон шаҳридан 4 километр узоқликда, “Садал” ва “Ғол-Ашағи” қишлоқлари оралиғида қурилган. Шайх Садруддин Чалдарон жангида ҳалок бўлган Шоҳ Исмоил 1 Сафавийнинг вазири эди. Чалдарон уруши милодий 1514 йилда Шоҳ Исмоил И Сафавий ва Султон Салим 1 Усмонли қўшинлари ўртасида бўлиб ўтган уруш бўлиб, бу урушда Эроннинг ғарбий қисми, жумладан Озарбайжон, Курдистон ва Ироқ Эрондан ажралиб чиққан ва Усмонлилар бу ҳудудларни назорат қилишга муваффақ бўлдилар. Усмонлилар мамлакатнинг ғарбий қисмида ғалаба қозонади. Бу вазирнинг мақбараси ҳозирда бу шаҳарнинг сайёҳлик жойларидан бири ҳисобланади.
Саййид Садриддиннинг Чалдарон шаҳридаги қабри эронликларнинг мардлик ва жасорат, ватанпарварлик тимсоли ҳамда Эрон шаъни ва заминини ҳимоя қилишда собитқадамлик тимсоли бўлиб, кенг текисликда жойлашган бу гўзал асар ноёб ислом мақбаралари ва олти қаватли бинодан иборат. Бинода ишлатиладиган материаллар учта асосий материал: лой ва оҳаклари бўлган тош ва унда ишлатиладиган ўйилган тошлар кислотали вулқон тури ва асосан оқ рангда. Мақбара дастлаб айлана шаклида бўлган. У тош ва лойдан ясалган, томи тўсинли, оддий конструкцияли. Археологик тадқиқотлар олиб борилиб, тарихий матнлар ўрганилгач, Чалдарон ва Чалдарон тарихий достонининг шаҳидларига ҳурмат сифатида очиқ қабр режасини сақлаб қолган ҳолда янги бино 1378-йилда бу ерга халқнинг ҳурмати туфайли қурилган. Гумбазли ғиштли ёдгорлик асл пойдевор устига қурилган бўлиб, унинг режаси бинонинг дастлабки режасидан илҳомланган. Мақбара майдонига кираверишда Шоҳ Исмоил биринчининг катта ҳайкали шиша толали ва бетондан бронза рангда ажралиб туради.
Бу асар Сафавийлар даври ва ундан олдинги меъморчилик услубини бир қарашдаёқ очиб бергани билан ички меъморчилиги билан ҳам жуда қимматли ва қизиқарлидир. Саййид Садриддин мақбараси вилоят аҳолиси орасида катта ҳурмат ва маънавий яқинликка эга. Шундай қилиб, зиёрат қилиш ва маънавий ва мотам йиғинларини ўтказишдан ташқари, мақбара жойида саёҳатчилар, сайёҳлар ва маҳаллий аҳоли ўртасида кўплаб қурбонликлар тарқатилади.
Саййид Садриддин қабрини зиёрат қилганимиздан сўнг Чалдароннинг энг муҳим диққатга сазовор жойларидан бири бўлган Муқаддас Тҳаддеус черковини зиёрат қиламиз. Дунёдаги бошқа черковлардан ўзига хос хусусиятлари туфайли ЮНЕСКОда Жаҳон мероси сифатида рўйхатга олинган черков. Тарихчиларнинг фикрича, Қора черкови дунёдаги биринчи собордир. Қора черкови христиан оламидаги энг қадимги черков бўлиб, Эрондаги энг гўзал ва бой безатилган арман черковларидан бири бўлиб, у 7-12-асрларга оид. Ушбу машҳур черков Чалдарон шаҳридан 20 километр шимоли-шарқда, Масиҳнинг ҳаворийси Таддей қабри устида қурилган. Қора черков номининг иккита маъноси бор. “Қара” озарий тилида қора, Қора эса катта маъносини билдиради. Биринчи маънода черков биносида қора тошдан фойдаланиш номга сабаб бўлса, иккинчи маънода черковнинг катта ўлчамлари сабабдир.
Қора черкови дунёдаги биринчи собор сифатида танилган. Черков меъморчилиги бутунлай ўзига хосдир. Кўриниб турибдики, черковнинг асосий биноси қора тошлардан қурилган бўлиб, тошларнинг бир қисми реконструкция қилинганидан кейин оқ тошлар билан алмаштирилган. Эҳтимол, бу ҳаракат келажак авлодлар черковнинг асл шакли ва кўринишини билиши учун атайлаб қилинган. Қора черкови тарихи милодий И асрга бориб тақалади. Қора черкови турли даврларда бир неча марта вайрон қилинган ва қайта тикланган. Биринчи марта Чингиз мўғул ҳужуми пайтида черковнинг катта қисми вайрон бўлган бўлса, Ҳулакухон даврида бу черков Хожа Носириддин Тусий саъй-ҳаракатлари билан қайта тикланган. Албатта, шундан сўнг черков кўп марта вайрон қилинган ва қайта тикланган. 2015-йилда Эрон ва Арманистонда бир неча учрашувлар ўтказгандан сўнг, стратегик кенгаши томонидан Авлиё Тҳаддеус черковини (Карекиласа) қайта тиклаш бўйича комплекс режа ишлаб чиқилган. Вилоятнинг база ва техник кенгаши ҳамда Озарбайжон Арман кенгаши ҳамда ЮНЕСКО аъзолари ва кўплаб қайта кўриб чиқишлардан сўнг тасдиқланди. Ва вақтдан келиб чиққан ҳолда, биноларни реконструкция қилишнинг турли босқичлари амалга оширилди.
Черковнинг режаси тўртбурчаклар шаклида. Бинонинг умумий ҳажми ва черков режаси арман меъморчилигининг ўзига хос хусусиятига эга. Черковнинг режаси устунли базилика дизайни билан Арманистоннинг эски меъморчилигини эслатади. Ушбу черков Эрондаги энг ажойиб арман биноларидан бири бўлиб, унинг катталиги, меъморчилиги ва гўзал ҳайкаллари уни сайёҳлар учун жаҳон асарига айлантирган. 2000 йиллик тарихий черковда Урарту меъморчилигининг кўринишларини ҳамма жойда кўриш мумкин. Қалин деворлар ва кичик эшиклар мавжудлиги бу черковнинг меъморий хусусияти ҳисобланади.Ушбу собор ён бўшлиқлар тўпламини, иккита шарқий ва ғарбий ҳовлиларни, шунингдек, 47 хонани ўз ичига олади. Бу хоналарнинг ҳар бири ўша даврнинг роҳиблари, талабалари, тадқиқотчилари ва ёзувчилари, шунингдек, соқчилар хоналари ва черков кутубхонасига тегишли эди.
Бу черковнинг бошқа қисмлари ҳам ер остида жойлашган бўлиб, уларда овқат учун кичик бўшлиқлар, ошхона, тегирмон, вино ертўласи, ғарбий томонда озиқ-овқат сақланадиган қаср ва бошқа жойлар бор эди. Эрон миллий асарлари рўйхатида 405 рақам билан рўйхатга олинган.
Билсангиз ўринли, Чалдарон черковининг зиёрат маросими Шимолий Эрон ва бошқа мамлакатлар арманлари томонидан ўз-ўзидан амалга оширилган Исо (а.с.)нинг ўн икки “ҳаворийларидан” бири Таддийнинг шаҳид бўлиши билан боғлиқ. 1954 йилдан бери 66 йил давомида ҳар йили август ойининг 3, 4 ва 5 кунлари Чалдарон черковида ўтказилади. Дунёнинг бошқа давлатларидан, жумладан Арманистон, Сурия, Ливан, Голландия, Франсия, Австрия, Канада ва Германиядан арманлар бу маросимда иштирок этишади.
"Чалдарон черковининг зиёрат маросими" 1388 йилда Эрон номоддий мероси рўйхатида 52-рақамда рўйхатга олинган, шунингдек, Эрон ва жаҳон диний озчиликларининг махсус одатларидан бири сифатида Арманистон билан биргаликда номоддий мерос рўйхатида рўйхатга олинган.
Ушбу маросимга асосланиб, 1339 йил 27 декабрда Арманистон билан биргаликда ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон номоддий мерос қўмитасининг 15-йиғилишида қўмита барча судяларининг розилиги билан у Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган ва ЮНЕСКОда Эроннинг 16-Номоддий мероси сифатида рўйхатга олинган. Ушбу зиёрат маросимини рўйхатдан ўтказиш унинг тарих давомида доимий бўлиб қолиши учун катта қадам бўлиб, бошқача қилиб айтганда, келажакда мурожаат қилиш мумкин бўлган маълумотнома нусхасидир. Бу миллий ва халқаро нуқтаи назардан ҳам Эрон Ислом Жумҳуриятида диний озчиликлар ва илоҳий динлар тарафдорлари мақомига алоҳида эътибор қаратилаётганидан далолат беради.
Муқаддас Марям черкови ёки “Зор Зор черкови” номи билан ҳам танилган Сур Сур Қора Кесила шаҳридан 12 километр шимоли-ғарбда жойлашган. Ушбу бино маданий ва тарихий аҳамиятга эга. Бу кичик черковга ўхшаш хоч шаклидаги черков. Милодий 1315-1324 йилларда бу жойда эпископ Басдачи Закария томонидан Авлиё Марям черкови ва зиёратгоҳи қурилган.
Ушбу бино турли ҳажмдаги ўйилган тошлар билан қурилган. Черковнинг жабҳаси жуда оддий бўлиб, фақат деразалар ва шифтлар атрофида трансепт арчга олиб борадиган сохта устунлар билан безатилган. Илгари бу черков Зорзорци номи билан машҳур рассом Ованнес Ерс назорати остида бўлган, шунинг учун у "Зорзор" черкови номи билан машҳур.
Бу бинонинг тошлари шундай кесилганки, иккала тош ҳам бир-бирига боғланган. Ушбу черков Эрон миллий ёдгорликлари рўйхатига ва ЮНЕСКОнинг Жаҳон мероси рўйхатига ҳам киритилган.
