Эрон бўйлаб саёҳат (115)
Саёҳатимизни Эроннинг шимоли-ғарбида жойлашган Курдистон вилоятида давом эттириб, Сақез туманининг маркази бўлган “Сақез” шаҳрига борамиз ва бу шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари билан танишамиз.
Ассалому алайкум Эрон бўйлаб саёҳат кўрсатувлар туркуми тингловчилари ва мухлислари. Азиз дўстлар, Эроннинг шимоли-ғарбида жойлашган Курдистон вилоятидаги саёҳатимиз давомида Сақез тумани маркази бўлган "Сақез" шаҳрига борамиз. Қимматбаҳо қадимий асарлар унинг қадимий тарихидан ҳикоя қилувчи минтақа. Сизни ушбу саёҳатда бизга қўшилишга таклиф қиламиз.
Сақез шаҳри Курдистон вилоятининг шимоли-ғарбида жойлашган бўлиб, иқтисодиёти қишлоқ хўжалигига асосланган. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари буғдой, арпа, тамаки, ёғли ва дуккакли экинлардир. Саққез манаи-мади қабилалари ўлкасида (Эроннинг шимоли-ғарби ва ғарбида), ҳозирги Эрон, Туркия ва Шимолий Ироқнинг карвон йўлида жойлашган эди ва транспорт марказларидан бири эди. Сақез шаҳри денгиз сатҳидан қарийб 1500 метр баландликда, Курдистон марказидаги Санандаж шаҳридан 180 километр узоқликда жойлашган. Сақез шаҳри Курдистон вилоятидаги энг қадимий шаҳар бўлиб, ёши бўйича Эроннинг кам сонли қадимий шаҳарларидан бири ҳисобланади. Тарихчиларнинг фикрича, Сақез шаҳри Мидия даврига бориб тақалади. Сақез сўзининг ўзаги Сегез бўлиб, у сакларга мансуб бўлиб, Сагез сакларнинг пойтахти бўлган, кетма-кет ҳужумлар туфайли ўз ўрнини бир неча бор ўзгартирган, шунинг учун бугунги кунда у соҳилдаги катта ҳудудга айлангани айтилади. Сақез-Бане, Эски Сақез ўртасидаги йўл дейилади Сақез ўзининг қадимий тарихи давомида доимий равишда Оссурия ва Римнинг ҳужумларига дучор бўлган, кейин эса мўғуллар ва Усмонлилар салтанатининг ҳужумларига нишон бўлган. Сўнгги ўн йилликларда ушбу ҳудуднинг қадимий ва тарихий ёдгорликларини ўрганиш мақсадида батафсил қазишмалар олиб борилди ва тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, Сақез шаҳри ҳудуди қадимий ёдгорликлар билан тўла. Шаҳарнинг табиий жойлашуви ва тепаликларда жойлашганлиги ва ундан оқиб ўтадиган дарё бу шаҳарни Курдистон вилоятидаги энг гўзал шаҳарлардан бирига айлантирган. Сақез дарёсининг кесиб ўтиши қишлоқ хўжалигига ёрдам бериш билан бирга, дарё йўлакларида гўзал ва яшил манзаралар яратди.
Қадимий Зива қасри, карвонсарой мажмуаси ва Сақезнинг эски бозори ва Сақезнинг Домнаре масжиди бу шаҳарнинг энг муҳим сайёҳлик жойлари ҳисобланади. Аммо бу шаҳарни энг аввало шуҳрат қозонган нарса шу ҳудудда қалъа ва Завие тепалигининг мавжудлигидир.
Минтақанинг энг муҳим сайёҳлик масканларидан бири ҳисобланган ушбу қимматли тарихий асарлар билан яқиндан танишишни мақсадга мувофиқ деб топдик.
Сақез шаҳрининг диққатга сазовор жойларидан бири бу шаҳарнинг қоқ марказида жойлашган эски бозоридир. Сақез бозори бу шаҳарнинг тарихий масканларидан бири бўлиб, қолган карвонсарой бинолари ва Тожвончи карвонсаройлари каби қатор бозорларни ҳисобга олсак, бу бозорнинг ўтмишдаги аҳамиятини тушуниш мумкин. Бозорнинг тарихи Сафавийлар ва Қожарлар даврилари ўртасида гуллаб-яшнаган ва тикланган Зандия даврига бориб тақалади. Бу бозор иккита асосий қисмдан иборат бўлиб, уларни ёпиқ дарё "Валихон" ажратиб туради. Бозор таклиф қилинадиган товарлар ва сотувчиларга қараб бўлинган бир нечта кичик бозорлардан иборат. Бу бозорлар қаторида ҳашаматли маҳсулотлар сотиладиган “Юқори бозор” ва мато, тўй анжомлари, қишлоқ хўжалик буюмлари каби анъанавий маҳсулотлар сотиладиган “Қуйи бозор”ни қайд этишимиз мумкин. Тикувчилар ва кийим-кечак ишлаб чиқарувчилар ишлайдиган бошқа бозорлар ҳам бор, улар бугунги кунда саёҳатчилар томонидан кўп ташриф буюришади. Сақез бозори кўп сонли кийим-кечак ва кийим-кечак дўконлари ва савдогарлари туфайли Эроннинг мато маркази сифатида танилган ва бу бозор минтақа ва Эрондаги асосий кийим ва кийим-кечак тарқатиш марказларидан бири ҳисобланади. 500 дан ортиқ дўкон ва ўйин майдончалари мавжуд.
Бозорнинг дўконлари ва аркадаларида мато ва кийим-кечак дўконлари, айниқса аёллар курд матолари фаол ишлайди. Айтишга ҳожат йўқки, Сақезнинг эски бозори атрофида кўплаб савдо марказлари мавжудлигини ҳисобга олсак, бу бозор мажмуаси Сақез шаҳрининг асосий савдо марказларидан бири сифатида танилган.
"Ҳожи Солиҳ ҳаммоми" ҳам Сақездаги энг муҳим сайёҳлик жойларидан бири бўлиб, у ушбу шаҳарнинг эски контекстида эски бозор ҳудудида жойлашган. Бу ҳаммомнинг тарихи Сафавийлар даврига бориб тақалади, лекин унинг бир қисми Зандия даврида бинога қўшилган ва бинонинг умумий майдони тахминан 900 квадрат метр бўлиб, гумбазли томга эга ва унинг қисмлари бор. Бу қисмларда иссиқхона, шахсий хоналар, ёқилғи хонаси, канализация тизими, хазина, сарбина ва Бина каби бинолар шаклланган. Бу эски бинонинг меъморчилиги Сафавийлар даврида бинолар қурилишида ишлатилган Исфаҳон меъморий услубида. Ҳаммомдаги безаклар жуда чиройли ва ҳайратланарли, жумладан, шифтни, деворларни ва устунлардаги ўймакорликларни рамкалаш ва гипслаш. Лекин ҳар бир ташриф буюрувчининг эътиборини биринчи қарашда ўзига тортадиган нарса бу ҳаммомнинг саккиз қиррали кесимли уч қисмдан иборат тош ва ўйилган устунларидир. Бу тарихий асар Эрон миллий асарларидан бири сифатида 1379-йил 16-ноябрда 2830-рақам билан рўйхатга олинган.
“Икки минорали масжид” ҳам икки баланд минораси билан машҳур бўлган Сақезнинг тарихий обидаларидан биридир. Ушбу масжид шаҳарнинг эски қисмида жойлашган бўлиб, унинг минораси оқ, кўк, сариқ ва қора кошинлар билан безатилган. Хом лой, оҳак, лой, тош, ёғоч, ғиштдан қурилган бу масжиднинг квадрат шаклидаги биноси сўнгги афшорийлар даври ва илк зандия даврига оид Масжид ғарбий томонида жойлашган. Киришдан кейин йўлак бор, шу йўлакдан ўтганингиздан кейин бир неча зинапояга чиқиб масжид томига чиқасиз. Бу масжид нефига коридордаги алоҳида эшикдан киришингиз мумкин. Бу масжид деворларининг диаметри бир метру 70 сантиметрга яқин бўлиб, бинонинг мустаҳкамлиги ва мустаҳкамлиги сири шу деворларга боғланиши мумкин. Бу масжид 2010-йилда 2600 рақами билан Эрон миллий асарлари қаторига киритилган.
Сақезга саёҳат қилиб, “Зивия қасри”ни зиёрат қилмайдиган сайёҳлар кам. Бу қасрни зиёрат қилиш учун Сақез шаҳридан 50 км узоқликда жойлашган Зивия қишлоғига бориб, тепаликдаги қалъа қолдиқларини кўришимиз керак. Бу тепалик милоддан аввалги 7-асрда қадимий шаҳар қолдиқларидир. Тарихий жиҳатдан Зивиядан топилган қимматбаҳо қадимий асарлар ўттиз аср муқаддам боғлиқ бўлиб, айни пайтда тасвирий санъатнинг милоддан аввалги минг йиллик тараққиёти намунасидир. Афсуски, Зивия хазинасидан топилган ашёларнинг аксарияти Эрон ислом инқилоби ғалабасидан олдин қўлга олинган бўлиб, Европа ва Американинг муҳим музейларини безаб турибди ва унинг асарларидан фақат бир нечтаси Қадимги Эрон музейида сақланмоқда.
Зивия қалъаси эрамиздан аввалги 9—6-асрларда инсониятнинг меъморий дурдоналаридан бири ҳисобланади. Бу қаср ҳам архитектура, ҳам бадиий асарлар нуқтаи назаридан ушбу тарихий даврнинг энг муҳим асарларидан бири саналиб, эҳтимол у ҳукмронлик жойи Эроннинг шимоли-ғарбида жойлашган Манай қабилаларига тегишли бўлса керак. Бу тарихий бино биринчи марта Оссурия йилномаларида тилга олиниб, Манай қабилаларининг қўзғолонидан сўнг (милоддан аввалги 9—6-асрлар) бу тепалик қалъаси орқали жанговар ҳаракатлар олиб борилганлиги таъкидланган. Ҳижрий 1325 йилгача атмосфера омиллари ва ёғаётган қор ва ёмғирлар таъсирида тепаликнинг бир қисми вайрон бўлиб, унинг осори-атиқалари ва ашёлари тасодифан топилган. Бу ҳудудда биринчи археологик операция 1945 йилда америкалик Роберт Рисон томонидан амалга оширилган, сўнгра турли даврларда қайта ўрганилган.
Дўстлар, биз дастурнинг сўнгги дақиқаларига етиб келдик. Курдистоннинг бошқа шаҳарлари ва Эроннинг бу қисмидаги табиатнинг ажойиб манзаралари ҳақида маълумот олиш учун келгуси дастурда биз билан қолинг.
