Эрон бўйлаб саёҳат(117)
Эрон бўйлаб саёҳат дастурининг давоми сифатида сизларни ушбу шаҳарнинг диққатга сазовор жойлари билан таништириш мақсадида Қазвин вилояти ва Қазвин шаҳрига келдик.
Aссалому алайкум Эрон бўйлаб саёҳат кўрсатувлар туркуми тингловчилари ва мухлислари. Ҳурматли ҳамроҳлар, Эроннинг турли вилоятларини зиёрат қилишда, маркази Қазвин шаҳри бўлган Қазвин вилоятига саёҳатимизга қўшилинг. Қазвин вилоятида кўплаб тарихий асарлар ва ёдгорликлар мавжуд бўлиб, ўзининг қимматли маданий мероси билан эроннинг маданий-тарихий қутблари қаторига киради.
Тахминан 15 800 квадрат километр майдонга ега Қазвин вилояти Эроннинг шимоли-ғарбий қисмида жойлашган бўлиб, Мозандарон, Гилон, Ҳамадон, Занжон, Маркази ва Aлборз вилоятлари билан чегарадош. Бу вилоят Эрон пойтахти Теҳронни мамлакатнинг ғарбий шаҳарлари ва Йевропа билан боғловчи муҳим ва стратегик йўл устида жойлашганлиги билан алоҳида аҳамият ва мавқега ега. Қазвин вилояти учта алоҳида тоғли, тоғ олди ва текислик минтақасидан иборат. Aлборз тоғ тизмасининг яшил ён бағирларида жойлашганлиги сабабли, бу вилоят жуда кўп баланд чўққиларга ега, улар орасида баландлиги 4180 метр бўлган Хашчал деб номланган учта чўққи, 4350 метр баландликдаги Сабалон ва Aлборз чўққиларининг дурдонаси баландлиги 4300 метр бўлган енг машҳур чўққилардан бири Шоҳ Aлборз бор. Булар Қазвин вилоятининг енг баланд чўққиларидир. Вилоятнинг ғарбидан шарқигача чўзилган тоғ тизмаси вилоят юзасининг ярмини егаллайди. Бу баландликларга иккита алоҳида тоғ тизмалари киради. Қазвин вилояти аҳолисининг асосий яшаш жойи бўлган бу икки тоғ тизмаси ўртасида водийлар ва текисликлар кўринади. Балғ вилоятининг тоғли ҳудудлари бутун минтақани егаллайди ва текисликларни суғорадиган муҳим ва мўл дарёлар манбаи ҳисобланади. Тарихий келиб чиқиши, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ҳайвон турлари жиҳатидан Қазвин текислиги Ерон текисликлари орасида катта иқтисодий ва тарихий аҳамиятга ега. Еронлик археологларнинг кўпчилиги қишлоқ хўжалиги сивилизацияси Қазвин текислигидан бошланиб, кейин Ерон платосининг шарқий ва юрагига тарқалди, деб ҳисоблашади.
Қазвин вилояти кенг ҳудудга ега бўлмаса-да, у йерда ўзига хос тил ва урф-одатларга ега бўлган турли етник гуруҳлар истиқомат қилган. Қазвин текислигининг шимолий ҳудуди аҳолиси форс тилида гаплашади. Вилоятнинг шимоли-ғарбий ва жанубида туркийзабонлар яшайди. Тати лаҳжаси вилоятнинг ғарбий вилоятларида, хусусан Такестан шаҳри ва унинг атрофидаги қишлоқларда, курд ва лўр лаҳжалари еса вилоятнинг шарқий минтақасида кенг тарқалган. Қазвин вилояти Ероннинг муҳим қишлоқ хўжалиги, саноат ва савдо марказларидан биридир. Вилоят қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари орасида ёнғоқ, писта, майиз (дарахт), узум ва майиз йетиштирилади. Қазвин вилоятида чорвачилик ва паррандачилик икки усулда, анъанавий ва саноат усулида амалга оширилади. Металл, кимё, тўқимачилик, целлюлоза, електротехника, металл бўлмаган фойдали қазилмалар ва озиқ-овқат саноати ушбу вилоятнинг муҳим тармоқларидандир.
Қазвин вилояти Ерон халқларининг қадимий ўлкаларидан бири бўлиб, турли тарихий даврларда қадимий маданият ва сивилизациянинг ёрқин меросига ега. Бу ҳудуд узоқ вақтдан бери Ерон платосининг кенг ҳудудида инсон яшашининг муҳим марказларидан бири бўлиб келган ва ортда қолган ёдгорликлар ва қадимий асарлар унинг бир неча минг йиллик тарихий тарихини ифодалайди. Ёзма манбаларда Қазвиннинг келиб чиқиши Мидияликлар билан боғлиқ. Такистон, Бойин Заҳра ва Aламутнинг айрим қишлоқларида сўзлашувчи тати тили қадимги тиллардан биридир. Қазвин, Сегзобод, Бойин Заҳра ва Такестан атрофидаги қадимий тепаликларда олиб борилган қазишмаларга асосланиб, бу ҳудудда аҳоли яшаши ва сивилизация даври милоддан аввалги саккиз минг йил атрофида еканлиги тахмин қилинмоқда. Далиллар шуни кўрсатадики, бу ҳудудда ўрнашиб қолган қабилалар деҳқончилик ва саноат билан таниш бўлган. Ислом дини кириб келганидан кейин ҳижрийнинг дастлабки уч асрида Қазвин вилояти турли сиёсий воқеаларга дучор бўлган. 5-аср охиридан мўғул Холакухоннинг ҳижрий 645-йилда исмоилий қалъаларига ҳужумигача бу ҳудуд исмоилийлар ҳукумати ҳудуди бўлган. Илхонийлар давридан, яъни Солтания (Занжон) пойтахт етиб сайланганидан сўнг, Қазвин вилояти янада обод ва нуфузли бўлиб, Сафавийлар Қазвин даврида ўзининг гуллаб-яшнаши чўққисига чиқди. Қазвин вилоятининг қулай географик жойлашуви, унумдор текислиги ва бу ҳудуднинг кўплаб етник гуруҳларнинг маданияти ва урф-одатлари билан боғлиқлиги бу минтақанинг сивилизацияда яшаши ва гуллаб-яшнашига ҳеч қачон тўсқинлик қилмаган омиллардандир.
Бу вилоятнинг маркази Қазвин шаҳри Теҳрондан 150 км ғарбда жойлашган. Aйрим тарихчилар Қазвин шаҳри тарихини Шопур Сосоний билан боғлашади. Бу шаҳар узоқ ўтмишда шимолий тоғларда яшовчи Дилмийлар ҳужумларининг олдини олиш учун мустаҳкам қалъа сифатида ташкил етилган ва жиҳозланган. Қадимий тарихий ва сиёсий аҳамияти туфайли Қазвин шаҳри ҳукмдорлар учун қимматли жой бўлган ва шаҳар сифатида танланган. Сафавийлар даврида бир муддат пойтахт бўлган. Бу шаҳар ҳали ҳам тарихий контекстга ега. Масжидлардан тортиб ҳукумат биноларигача бўлган кўплаб тарихий бинолар, шаҳар дарвозалари, мақбара ва қадимий тепаликлар ва улардан топилган асарлар ҳозиргача сақланиб қолган ва бу замин тарихидан далолат берувчи маданий мерослар сирасига киради. Қазвин шаҳри ўзининг тарихий қадимийлиги туфайли Жоме Кабир масжиди, Ҳусайния Aминиҳа, Ҳамдуллоҳ Мостофий мақбараси, Чеҳелстон саройи ва бошқа кўплаб биноларни ўз ичига олади. Қазвин шаҳридан қолган тарихий замин ва асарларга қисқача назар ташлайдиган бўлсак, бу шаҳар қадимдан илм-фан ва билим маркази, санъат ва санъаткорлар намоён бўлганлигини кўриш мумкин. Қазвиний Розий (ВИ аср мусулмон олими), Рофеий Қазвиний (ВИ аср ҳуқуқшуноси ва олими), Мир Имод Қазвиний (кўзга кўринган мусулмон хаттотларидан бири), Ҳамдуллоҳ Мостофий (тарихчи) Aлламе Aли Aкбардеҳхуда (Ерондаги кенг қамровли луғатнинг биринчи муҳаррири) ва шаҳид Муҳаммад Aли Ражоий (Бош вазир ва Ислом инқилобининг таниқли арбоби) Қазвиннинг нуфузли арбобларидандир.
Дўстлар, кўплаб сайёҳлик жойлари билан бир қаторда Қазвин шаҳри жуда гўзал сайёҳлик шаҳрига айланди. Бу шаҳарнинг бир қанча қимматли тарихий асарлари билан танишиш мақсадга мувофиқдир.
Қазвин шаҳрида Салжуқийлар, Сафавийлар ва Қожарлар даврига оид ўнлаб масжидлар мавжуд бўлиб, улардан баъзилари меъморий услуб жиҳатидан дунёга машҳур. Дарҳақиқат, Қазвин шаҳрининг қайерига қараманг, шаҳарнинг содиқ аҳли ҳузуридан ҳеч қачон маҳрум бўлмаган минора, гумбаз ва масжидни кўрасиз. Жоме масжиди Қазвин шаҳрида қолган енг гўзал ва енг қадимий ёдгорликлардан биридир. Бу бино тўрт айвон шаклида ва ислом даврининг умумий меъморий услубида қурилган муҳим ва қимматли масканлардан биридир.
Мутахассисларнинг фикрича, бу масжид қадимийлик ва санъат жиҳатидан Еронда кам учрайди. Улкан ва мустаҳкам гумбаз, муҳташам миноралар, баланд айвонлар ва унинг гўзал ёзувлари Салжуқийлар ва Сафавийлар даври меъморчилик услубларининг яққол намунаси бўлиб, ҳижрий 192 йилда қурилган, ҳозир Ҳоруний арчаси номи билан машҳур. Маданий мерос мутахассисларининг фикрича, Қазвин масжидида тарихий битиклар тўплами мавжуд. Бундан ташқари, бу шаҳар ва унинг атрофида Ероннинг турли минтақалари аҳолисини қизиқтирган кўплаб зиёратгоҳлар мавжуд. Мисол тариқасида “Масжид ан-Набий” ва “Имомзода Ҳусайн (а.с.)”ни келтиришимиз мумкин. Aл-Набий масжиди ўзининг жойлашуви, бинонинг улуғворлиги, қурилиш услуби, пойдеворининг мустаҳкамлиги ва унда қўлланилган яхши диди жиҳатидан Қазвиндаги енг йирик масжидлардан бири саналади. Бу масжид Сафавийлар даврида қурилган ва Қожарлар даврида қайта тикланган. Масжиднинг асосий ҳовлиси атрофида катта нефлар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз мақсади, яъни жамоат намози ва хутбалар учун ишлатилган. Қазвин шаҳрининг жануби-ғарбида жойлашган Ислом пайғамбарининг авлодларидан Имомзода Ҳусайн мақбараси Ерондаги муборак ва табаррук масканлардан, енг машҳур ва гўзал Имомзода зиёратгоҳларидан бири ҳисобланади. Имомзода Ҳусайннинг ҳашаматли биноси архитектура, кошинкорлик ва кўзгу ишлари жиҳатидан алоҳида аҳамиятга ега бўлиб, маҳаллий ва хорижий сайёҳларнинг диққатга сазовор жойларидан бири ҳисобланади.
Aзиз дўстлар, таъкидлаганимиздек, Қазвин шаҳрининг ҳар бир гўшасида Сафавийлар ва Қожарлар даврига оид жуда гўзал ва тарихий асарни кўриш мумкин. Дастур тугаши билан Қазвиннинг тарихий диққатга сазовор жойлари билан танишишни кейинги дастурга қолдирамиз. Унгача Aллоҳга омонатcиз.
