Саломатлик журнали (37)
Ўт пуфаги касалликлари (биринчи қисм)
Ошқозон-ичак касалликлари озуқа моддаларининг ҳазм бўлиши ва сўрилишига ва тананинг умумий саломатлигига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ошқозон-ичак тракти оғиз бўшлиғидан бошланиб, анусда тугайдиган бурилишли найчадир.
Шу сабабли, ошқозон-ичак касалликлари кенг кўламли касалликларни ўз ичига олади ва кўп сонли ва частотага эга. Шунинг учун ҳар бир ошқозон-ичак органининг умумий касалликларини алоҳида ва қисқача алоҳида бўлимда текшириш яхшироқдир. Ушбу бўлимда биз умумий ўт йўллари касалликларининг турлари, уларнинг сабаблари, даволаш усуллари ва ушбу касалликларнинг олдини олиш усулларини муҳокама қиламиз.
Ўт пуфаги - бу жигар остида жойлашган кичик қоп бўлиб, у жигар томонидан ишлаб чиқарилган ўт секрециясини сақлайди. Сафро сарғиш-жигарранг суюқлик бўлиб, ингичка ичакдаги ёғли овқатларни парчалаш учун ишлатилади. Овқатдан сўнг, ўт пуфаги ҳаводан бўшатилган балон каби бўшайди ва қисқаради. Овқатланишдан олдин ўт пуфаги одатда сафро билан тўла ва кичик нокнинг катталигида бўлади. Ошқозон-ичак трактидан ўт пуфагига етиб борадиган сигналлар натижасида сақланган сафро ўт йўли орқали ингичка ичакка бўшатилади. Ўт пуфагининг мавжудлиги инсоннинг омон қолиши учун муҳим эмас. Чунки бу халтасиз сафро ингичка ичакка этиб бориши мумкин ва одатда саломатлик ёки овқат ҳазм қилишда алоҳида муаммо бўлмайди. Аммо диарея ва ёғларнинг малабсорбцияси хавфи мавжуд.
Ўт пуфаги касалликларининг ҳар хил турлари мавжуд. Агар сизда ўт пуфаги касаллиги белгилари бўлса, текширув учун гастроентерологга мурожаат қилинг. Ушбу дастурда биз сизни ўт пуфаги касалликларининг келиб чиқиш сабаблари ва белгилари билан таништиришга ҳаракат қиламиз, шунда бу касалликларнинг белгилари юзага келса, уларни бартараф этишга ва касалликнинг кучайиб кетишининг олдини олишга ҳаракат қилишингиз мумкин.
Сафрода холестерин кўп бўлса, "ўт тошлари" ҳосил бўлади. Сафро ёки ўт пуфагидаги тошларни олиб ташлаш учун жарроҳлик керак бўлса, ташвишланманг. Чунки бундай операцияларнинг натижаси ижобий бўлади. Кўпинча операциядан кейин тош ҳосил бўлмайди, агар операция бўлмаса, ўт пуфагида тош қайтиб келади. Ўт пуфагидаги тошларни эритиш учун дори-дармонлар буюрилганда ҳам тош қайталаниши мумкин. Бироқ, турмуш тарзини ўзгартириб, тошларнинг катталашишини олдини олиш мумкин. Фақат ўт пуфагидаги тошларнинг мавжудлиги оғриқ келтирмайди. Оғриқ тошлар ўт пуфагидан сафро ҳаракатига тўсқинлик қилганда пайдо бўлади. Кўп одамларда яширин тош, ўт пуфагида тош бор, аммо оғриқ ёки бошқа аломатлар йўқ.
Ўт пуфагидаги тошларнинг аксарияти холестериндан, баъзилари эса калций ва билирубиндан иборат (1). Тўлиқ ўт пуфаги туфайли сафро концентрацияси ўт пуфагидаги тошларнинг яна бир сабабидир. Ўт пуфагидаги тошлар учун хавф омилларининг кўпчилиги семириш ёки ортиқча вазн, толанинг етишмаслиги, диетада юқори холестерин ва ёғлар билан боғлиқ. Аммо ўт пуфагидаги тошларни ишлаб чиқаришда баъзи омиллар назорат қилинмайди. 60 ва ундан катта ёшдаги, аёл жинси ва оилада ўт пуфагида тошлар бўлган кишилар каби назорат қилиб бўлмайдиган хавф омиллари ҳам мавжуд, уларни ўзгартириш мумкин эмас. Жигар циррози, ҳомиладорлик, холестеринни камайтирадиган баъзи дориларни қабул қилиш ва эстроген ўз ичига олган дориларни қабул қилиш ҳам ўт пуфагидаги тошлар учун тиббий хавф омиллари ҳисобланади.
Ўт пуфагидаги тошларнинг мавжудлиги қориннинг юқори ўнг томонида оғриқни келтириб чиқаради. Беморда вақти-вақти билан юқори ёғли таомларни, масалан, фри картошкасини истеъмол қилганда ўт пуфагида оғриқ пайдо бўлади. Бу оғриқ фақат бир неча соат давом этади. Беморларда билиар колик деб аталадиган бошқа аломатлар ҳам бўлиши мумкин. Аломатлар орасида кўнгил айниши ва қусиш, қорайган сийдик, пушти ахлат, қорин оғриғи, қичишиш, диарея ва овқат ҳазм қилиш бузилиши мавжуд.
Касалликни аниқлаш учун шифокор беморни кўз ва терининг ранги ўзгаришини аниқлаш учун текширади. Сариқнинг мавжудлиги сариқлик белгисидир. Сариқлик танадаги билирубиннинг кўплиги туфайли юзага келади. Шифокор, шунингдек, беморнинг ичини кўриш учун баъзи тестларни буюриши мумкин. Ултратовуш текшируви, қорин бўшлиғининг компютер томографияси, ўт пуфагининг радионуклидларини сканерлаш, қон тести, эндоскопик ретроград холангиопанкреатография - бу тестлардан баъзилари.
Ўт пуфагидаги тошларни даволашнинг ҳозирги усулларида дори-дармонлар кенг тарқалган эмас. Чунки лапароскопик муолажаларга қарамай (2), жарроҳлик аввалгидан анча хавфли бўлиб қолди. Аммо беморга операция қилиш мумкин бўлмаса, препарат буюрилади. Шок тўлқинли литотрипси бошқа даволаш усули ҳисобланади. Литотриптер - бу зарба тўлқинларини ишлаб чиқарувчи қурилма. Шок тўлқинлари беморнинг танасига кириб, ўт пуфагидаги тошларни майда бўлакларга ббўлади.
Ўт пуфаги сезгир орган бўлиб, озуқавий моддаларга бой диетага риоя қилиш уни соғлом сақлашга ёрдам беради. Ўт пуфагини соғлом сақлаш учун рационингизга болгар қалампири, ситрус мевалари, яшил баргли сабзавотлар, сут, сардалялар, моллюскалар ва салянгозлар, кам ёғли сут маҳсулотлари, ловия ва ёнғоқлар каби маҳсулотларни киритинг. Ва ёғли, қизариб пишган ва қайта ишланган овқатлар, қаймоқ ёки сослар ва юқори ёғли сут маҳсулотларидан сақланинг. Ҳар куни бир нечта кичик овқатларни истеъмол қилинг. Камроқ озиқ-овқат танага осон ҳазм бўлади. Етарлича сув ичинг. Кунига тахминан 6-8 стакан сув етарли. Вазн йўқотинг. Албатта, ҳафтада икки килограммдан ортиқ (тахминан бир килограмм) камайтирманг.

Холецистит - бу ўт пуфаги инфекцияси бўлиб, у кўпинча ўт пуфагида тош пайдо бўлишидан келиб чиқади. Холецистит кучли оғриқ ва иситмани келтириб чиқаради. Агар инфекция давом этса ёки тез-тез такрорланса, жарроҳлик керак бўлиши мумкин. Ўткир холециститнинг асосий белгилари қориннинг юқори ўнг томонида тўсатдан, ўткир оғриқ бўлиб, ўнг елкага тарқалади ва чуқур нафас олиш оғриқни кучайтириши мумкин. Қорин оғриғининг бошқа турларидан фарқли ўлароқ, ўткир холецистит оғриғи кўпинча доимий бўлиб, бир неча соат ичида ўтиб кетмайди.

Баъзи одамларда сариқлик, терлаш, иштаҳани йўқотиш ва шишиш каби бошқа аломатлар бўлиши мумкин. Қорин бўшлиғида тўсатдан кучли оғриқлар, айниқса, бир неча соатдан кўпроқ давом этса ёки сариқлик ва иситма каби бошқа аломатлар билан бирга бўлса, иложи борича тезроқ шифокорингизга мурожаат қилинг. Ўткир холециститни имкон қадар тезроқ ташхислаш жуда муҳим, чунки даволанмаса, жиддий асоратларни келтириб чиқариши мумкин.
Холецистит ўт пуфаги яллиғланганда пайдо бўлади. Ўт пуфагининг яллиғланиши ўт пуфагидаги тошлар, ўсмалар, ўт йўлларининг обструкцияси ва қон томирлари билан боғлиқ муаммолар туфайли юзага келиши мумкин. Бир қатор омиллар ўт пуфагида тош пайдо бўлиш хавфини ошириши мумкин. Оилада онанинг оиласида ўт пуфагида тош касаллиги, Крон касаллиги, қандли диабет, юрак томирлари касаллиги, буйрак касаллиги, тез вазн йўқотиш, семириш, қарилик, ҳомиладорлик, туғруқнинг узоқ давом этиши, ўткир холециститнинг асоратлари ана шундай омиллардандир.
Ўткир холециститнинг олдини олиш ҳар доим ҳам мумкин эмас. Бироқ, ўт пуфагида тош пайдо бўлиш хавфини камайтириш орқали ўткир холецистит хавфини маълум даражада камайтириш мумкин. Ўт пуфагида тош пайдо бўлиш эҳтимолини камайтириш учун қила оладиган энг муҳим нарсалардан бири бу соғлом, мувозанатли овқатланиш ва юқори холестеринли овқатлардан қочишдир. Чунки холестерин ўт пуфагидаги тошларнинг пайдо бўлишида катта рол ўйнайди. Семириб кетиш ўт пуфагида тош пайдо бўлиш хавфини оширади. Шунинг учун сиз соғлом овқатланиш ва мунтазам жисмоний машқлар билан вазнингизни назорат қилишингиз керак.
Аммо паст калорияли тез вазн йўқотиш диеталаридан сақланинг. Чунки сафро таркибидаги бузилишларни камайтирадиган ва аслида ўт пуфагида тош пайдо бўлиш хавфини оширадиган кўплаб далиллар мавжуд.
Касалликнинг бирламчи давоси кўпинча ўт пуфагидан ўтни олиб ташлаш учун диетани, сувсизланишни олдини олиш учун томир ичига суюқликларни юборишни, оғриқни енгиллаштирадиган дори-дармонларни ва инфекция аниқланганда антибиотикларни ўз ичига олади. Даволашнинг дастлабки курси кўпинча бир ҳафтагача давом этиши керак. Ўткир холециститга олиб келиши мумкин бўлган ҳар қандай тошлар одатда ўт пуфагига қайтади ва яна ўт пуфагининг яллиғланишига олиб келади. Шунинг учун, қайталанишни олдини олиш ва жиддий асоратлар хавфини камайтириш учун дастлабки даволанишдан сўнг ўт пуфагидаги жарроҳлик тавсия этилиши мумкин.
Ўт йўлларида тошлар мавжудлиги, шунингдек, ошқозон ости бези секрециясини тўсиб қўйиши мумкин. Натижада, ошқозон ости бези яллиғланади, бу "ўт тошли панкреатит" деб аталади ва шошилинч ҳисобланади. Ушбу турдаги касаллик овқат ҳазм қилиш ферментлари ошқозон ости бези ҳужайраларини рағбатлантирганда ва яллиғланишни келтириб чиқарганда пайдо бўлади. Ўткир панкреатитнинг такрорий эпизодлари билан ошқозон ости бези шикастланиши мумкин, бу сурункали панкреатитга олиб келади. Ташқи тўқималар ошқозон ости безида ҳам пайдо бўлиши мумкин, бу эса функцияни йўқотишга олиб келади.
Меъда ости безининг ёмон ишлаши овқат ҳазм қилиш муаммолари ва диабетга олиб келиши мумкин. Ўткир панкреатит кўпинча ўт пуфагидаги тошлар ва спиртли ичимликларни ҳаддан ташқари кўп истеъмол қилиш каби ҳолатлар билан боғлиқ. Аммо баъзида сабаб аниқ эмас. Қорин бўшлиғи жарроҳлиги, баъзи дори-дармонларни қабул қилиш, муковисцидоз, қон калцийининг юқорилиги, юқори қон триглицеридлари, инфекция, қорин бўшлиғи шикастланиши, семизлик, ошқозон ости бези саратони, эндоскопик ретроград холангиопанкреатография (ЭРCП) ва панкреатитнинг бошқа сабаблари кўриб чиқилади.
Қўллаб-қувватлаганингиз учун раҳмат. “Саломатлик” журналининг навбатдаги сонига қадар, ўша дастурда биз бошқа кенг тарқалган сафро касалликларини кўриб чиқамиз, биз сизни Қодир Худога топширамиз.
................................................................ ................................................................ .............
1- Сариқ пигментлардан бири гемоглобиннинг парчаланиши ва табиий парчаланиши натижасида олинган ва сариқ сийдик ва жигарранг ахлатнинг сабаби бўлган ўтдир.
2- Ушбу операция умумий беҳушлик остида амалга оширилади. Жарроҳ одатда беморнинг қорин бўшлиғида 3 ёки 4 та кесма қилади. Кейин у кичик, энгил мосламани тирқишлардан бирига киритади ва беморнинг ўт пуфагини эҳтиёткорлик билан олиб ташлайди.
3- Америка ширин қалампирининг бир тури
4- Ўт пуфагидаги тошларни даволашда қўлланиладиган усул.
